Trong những năm gần đây, thị trường đầu tư mạo hiểm (VC) và đầu tư vốn cổ phần tư nhân (PE) tại Trung Quốc đã phát triển mạnh mẽ, bất chấp những thử thách lớn từ môi trường pháp lý và các yếu tố kinh tế. Mặc dù không ít nghiên cứu đã chỉ ra rằng một hệ thống bảo vệ sở hữu trí tuệ mạnh mẽ sẽ khuyến khích các doanh nghiệp khởi nghiệp và các nhà đầu tư mạo hiểm, nhưng trong trường hợp của Trung Quốc, điều này không hoàn toàn đúng. Trái lại, một trong những yếu tố thúc đẩy sự phát triển mạnh mẽ của thị trường VC và PE ở Trung Quốc là một số xu hướng không ngờ tới. Đặc biệt, việc các công ty nước ngoài không thể dễ dàng chuyển lợi nhuận về trụ sở chính và những hạn chế về các kênh đầu tư tài chính khác đã vô tình khiến các quỹ VC nước ngoài và các nhà đầu tư địa phương tìm đến Trung Quốc để khai thác tiềm năng thị trường này.

Sự thay đổi lớn bắt đầu vào năm 1998, khi Trung Quốc thông qua các chính sách nhằm khuyến khích sự phát triển của các công ty công nghệ, đặc biệt là trong lĩnh vực Internet. Trong hội nghị Hiệp thương chính trị nhân dân Trung Quốc lần thứ chín vào năm này, chính phủ đã đưa ra các bước đầu tiên để tạo ra một ủy ban chứng khoán đặc biệt cho các doanh nghiệp công nghệ tư nhân. Mặc dù ủy ban này phải đến năm 2009 mới chính thức được thành lập, nhưng những động thái đầu tiên của chính phủ đã cho thấy một tín hiệu rõ ràng về sự chuyển hướng chính sách, từ việc bảo vệ các ngành công nghiệp truyền thống sang thúc đẩy sự phát triển của các ngành công nghiệp sáng tạo và công nghệ cao.

Năm 1999 đánh dấu sự ra đời của Quỹ đầu tư mạo hiểm Shenzhen Capital Group Company (SCGC), một quỹ nhà nước có vốn cam kết 500 triệu RMB. Đây là một bước ngoặt quan trọng trong việc chuyển hướng các quỹ nhà nước khỏi các ngành công nghiệp truyền thống như dầu khí và giao thông vận tải, sang việc hỗ trợ các doanh nghiệp nhỏ và vừa trong ngành công nghệ. Điều này phản ánh một sự thay đổi trong quan điểm của các nhà hoạch định chính sách Trung Quốc về vai trò của khu vực tư nhân trong nền kinh tế. Quỹ SCGC đã thu hút các nhà đầu tư trong và ngoài nước, cùng với sự phát triển mạnh mẽ của các doanh nghiệp khởi nghiệp tại các trung tâm chế xuất ven biển.

Một yếu tố quan trọng trong sự phát triển của thị trường VC tại Trung Quốc chính là nguồn nhân lực. Đặc biệt, chính sách thu hút nhân tài hồi hương đã đóng vai trò quan trọng trong việc thúc đẩy sự phát triển của lĩnh vực này. Kể từ khi Trung Quốc bắt đầu cải cách và mở cửa vào năm 1978, chính sách khuyến khích sinh viên đi du học đã được triển khai mạnh mẽ. Tuy nhiên, đến những năm 1990, chính phủ bắt đầu khuyến khích những người đã học tập và làm việc ở nước ngoài quay trở lại Trung Quốc để đóng góp vào sự phát triển của đất nước. Những người này, được gọi là "hải quy" (rùa biển), đã góp phần đưa các mô hình khởi nghiệp, đặc biệt là trong lĩnh vực công nghệ, từ các quốc gia phát triển như Mỹ, Nhật Bản, và các nước phương Tây về Trung Quốc.

Trong những năm tiếp theo, khi các quỹ đầu tư mạo hiểm nước ngoài như SoftBank đầu tư vào những công ty công nghệ Trung Quốc như Alibaba, sự kết hợp giữa nhân lực và vốn đã tạo ra một nền tảng vững chắc cho sự phát triển của thị trường VC. Các nhà đầu tư hồi hương, với kinh nghiệm và kiến thức từ các quốc gia phát triển, đã kết nối giữa nguồn vốn từ Thung lũng Silicon và các công ty khởi nghiệp tại Trung Quốc. Mặc dù vai trò của các nhà đầu tư nước ngoài vẫn rất quan trọng, nhưng các quỹ VC nội địa đã chiếm ưu thế, phần lớn nhờ vào sự dẫn dắt của các doanh nhân hồi hương.

Tuy nhiên, sự phát triển của thị trường VC ở Trung Quốc không chỉ dựa vào vốn mà còn phụ thuộc vào các yếu tố như cơ hội thị trường và môi trường kinh doanh. Theo nhận định của Patrick McGovern, người sáng lập IDG, lợi tức đầu tư ở Trung Quốc có thể cao hơn rất nhiều so với Mỹ, với lợi nhuận kỳ vọng lên đến 70-80%. Chính vì vậy, một số doanh nhân hồi hương không chỉ quay lại vì các chính sách ưu đãi của chính phủ mà còn vì những cơ hội kinh doanh đầy tiềm năng tại thị trường Trung Quốc.

Tương tự như vậy, thị trường VC ở Trung Quốc cũng đã được hình thành và phát triển trong bối cảnh các quy định về sở hữu trí tuệ chưa được hoàn thiện. Nhiều nghiên cứu đã chỉ ra rằng sự thiếu vắng bảo vệ sở hữu trí tuệ mạnh mẽ có thể là yếu tố kìm hãm sự phát triển của các doanh nghiệp khởi nghiệp và lĩnh vực VC. Tuy nhiên, thực tế lại cho thấy rằng trong bối cảnh SHTT yếu kém, các công ty khởi nghiệp ở Trung Quốc đã phát triển mạnh mẽ nhờ vào khả năng cạnh tranh và sáng tạo. Những công ty như Alibaba và Tencent đã thành công nhờ vào việc cải tiến công nghệ và tập trung vào phát triển sản phẩm, thay vì quá chú trọng vào việc bảo vệ sở hữu trí tuệ ngay từ đầu.

Khả năng cạnh tranh cao, với sự xuất hiện của hàng loạt công ty sao chép, cũng là một yếu tố thúc đẩy các nhà đầu tư VC tại Trung Quốc chuyển hướng từ việc tài trợ cho các công nghệ đã được chứng minh sang việc hỗ trợ các công nghệ mới trong giai đoạn đầu. Điều này đã dẫn đến sự phát triển của những công nghệ tiên tiến trong các lĩnh vực như Internet, điện thoại di động, và thương mại điện tử. Mặc dù Trung Quốc vẫn đang đối mặt với nhiều thách thức trong việc bảo vệ sở hữu trí tuệ, nhưng sự phát triển mạnh mẽ của các công ty công nghệ trong nước chứng tỏ rằng SHTT không phải là yếu tố quyết định duy nhất.

Cuối cùng, sự hợp tác giữa các quốc gia có nền tảng công nghệ mạnh như Israel và Trung Quốc là một minh chứng cho sự phát triển toàn diện của thị trường VC ở Trung Quốc. Các công ty như Israel China Biotechnology, chuyên đưa các công nghệ sinh học từ Israel vào thị trường Trung Quốc, đã chứng minh rằng việc kết hợp giữa công nghệ và thị trường có thể tạo ra các cơ hội kinh doanh mới. Sự kết hợp này cũng tạo ra một mô hình hợp tác đôi bên cùng có lợi, không giống như mối quan hệ cạnh tranh giữa Trung Quốc và Mỹ, nơi các lợi ích có thể bị xung đột.

Nhìn chung, sự phát triển của thị trường VC và PE ở Trung Quốc là kết quả của nhiều yếu tố, từ chính sách thu hút nhân tài, cơ hội thị trường rộng lớn, đến sự sáng tạo trong các mô hình kinh doanh. Dù có những khó khăn và thách thức, Trung Quốc đã và đang xây dựng một hệ sinh thái khởi nghiệp và đầu tư mạnh mẽ, với những bài học quý giá cho các quốc gia khác trong khu vực và trên thế giới.

N.P.A (NASATI), theo China’s Experience in Building a Venture Capital Sector: Four lessons for Policy Makers, 1/2025