Với nỗ lực gắn kết cộng đồng và giữ vững vai trò trung tâm trong cấu trúc khu vực, vị thế của Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á (ASEAN) ngày càng được củng cố. ASEAN đang là “điểm sáng” về phục hồi kinh tế sau đại dịch COVID-19 và là nơi giữ được thế cân bằng trước sức ép cạnh tranh và có xu hướng đối đầu giữa các nước lớn. Trong sự thành công đó, Việt Nam đóng vai trò quan trọng, nhất là góp phần duy trì sự thống nhất, giữ vững các nguyên tắc và định hình “luật chơi” của ASEAN.

Vị thế, tầm ảnh hưởng của ASEAN trong bối cảnh mới

Với những nỗ lực tăng cường gắn kết cộng đồng và giữ vững vai trò trung tâm trong cấu trúc khu vực, ASEAN ngày càng củng cố được vị thế của mình. ASEAN hiện được xem là "điểm sáng" về phục hồi kinh tế sau đại dịch COVID-19 và là khu vực duy trì được thế cân bằng trước sức ép cạnh tranh và xu hướng đối đầu giữa các cường quốc. Trong thành công đó, Việt Nam đóng vai trò quan trọng, đặc biệt là trong việc duy trì sự thống nhất, giữ vững các nguyên tắc và định hình “luật chơi” của ASEAN.

Thế mạnh và cơ hội mới của ASEAN

Vị thế của ASEAN được xác định không chỉ bởi khả năng và nội lực vốn có, mà còn bởi tác động từ sự biến đổi trong quan hệ quốc tế thông qua tương tác với các đối tác bên ngoài. Sau gần 60 năm phát triển (1967 - 2024), từ khởi đầu khiêm tốn, ASEAN đã thành công trong việc chuyển đổi khu vực Đông Nam Á từ chia rẽ và đối đầu sang một cộng đồng gồm 10 quốc gia sống trong hòa bình, hội nhập và phát triển. ASEAN hiện là một trong những khu vực hấp dẫn nhất đối với đầu tư trực tiếp nước ngoài (FDI), chiếm 17% tổng vốn FDI toàn cầu vào năm 2022. Thị phần của ASEAN trong thương mại thế giới tăng từ 6,5% năm 2010 lên 7,5% vào năm 2021, nhanh hơn các khu vực khác. Năm 2022, tổng sản phẩm nội địa (GDP) của ASEAN đạt trên 3.300 tỷ USD và bình quân đầu người đạt trên 5.000 USD. Dự báo đến năm 2027, GDP của ASEAN có thể đạt trên 4.000 tỷ USD, với khoảng 60% dân số thuộc tầng lớp trung lưu vào năm 2030. ASEAN được đánh giá là một thị trường tiêu thụ rộng lớn và nền kinh tế lớn thứ năm thế giới.

Sự hiện diện và tầm quan trọng của ASEAN ngày càng mở rộng ra phạm vi toàn thế giới, đặc biệt ở khu vực Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương. ASEAN thể hiện vai trò trung tâm thông qua các thể chế hợp tác đa phương như Diễn đàn Khu vực ASEAN (ARF), ASEAN+1, ASEAN+3, Hội nghị cấp cao Đông Á (EAS), và Hội nghị Bộ trưởng Quốc phòng ASEAN mở rộng (ADMM+). Các cơ chế hợp tác này giúp ASEAN xử lý tốt mối quan hệ giữa lợi ích quốc gia và lợi ích khu vực, dung hòa lợi ích với các nước lớn, từ đó tranh thủ nguồn lực bên ngoài để duy trì an ninh và phát triển.

ASEAN và các quốc gia thành viên nhận thức sâu sắc rằng Đông Nam Á khó tránh khỏi sự can dự và cạnh tranh ảnh hưởng từ các cường quốc bên ngoài. Do đó, ASEAN đã chủ động thiết lập và mở rộng quan hệ với các nước lớn, theo đuổi chính sách đa phương hóa, đa dạng hóa, và linh hoạt áp dụng các chiến lược cân bằng. ASEAN đã thiết lập quan hệ đối tác chiến lược toàn diện với các cường quốc như Trung Quốc (năm 2021), Mỹ (năm 2022), Nhật Bản và Ấn Độ (năm 2023). Việc nâng cấp quan hệ này giúp ASEAN duy trì vai trò trung tâm trong cấu trúc khu vực đang định hình, như thể hiện trong "Tài liệu về Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương" (AOIP) từ năm 2019.

ASEAN cũng củng cố sự đoàn kết trong nội bộ, nhất là trong việc ứng phó với các vấn đề nhạy cảm. Năm 2020, dưới sự chủ trì của Việt Nam, ASEAN đã đạt được sự đồng thuận trong vấn đề Biển Đông, bao gồm việc soạn thảo và thông qua Bộ Quy tắc ứng xử Biển Đông (COC) phù hợp với luật pháp quốc tế. Năm 2023, ASEAN lần đầu tiên tiến hành tập trận chung ở Nam Biển Đông mà không có sự tham gia của các quốc gia phương Tây, thể hiện tính độc lập, tự chủ và mong muốn duy trì hòa bình và ổn định trong khu vực.

ASEAN hiện là "điểm sáng" của tăng trưởng kinh tế và thu hút FDI. Tăng trưởng kinh tế của ASEAN trong năm 2023 đạt 4,4% và dự báo đạt khoảng 5% trong năm 2024, giữ vững vị trí là một trong những khu vực có mức tăng trưởng cao nhất thế giới.

Khó khăn và thách thức của ASEAN

Do tác động của đại dịch COVID-19 và sự suy giảm của tiến trình toàn cầu hóa, việc thúc đẩy một "ASEAN hợp nhất" về kinh tế chưa đạt được kết quả như mong đợi. FDI nội khối năm 2022 đạt khoảng 21 tỷ USD, chiếm 1/7 tổng vốn FDI vào khu vực, với sự phân bổ không đồng đều. Thương mại nội khối có xu hướng sụt giảm, chỉ chiếm khoảng 21% thương mại của ASEAN.

ASEAN cũng đối mặt với thách thức từ môi trường địa - chính trị, địa - kinh tế biến đổi phức tạp, khó lường. Các cơ chế do Mỹ thiết lập và theo đuổi, như AUKUS, QUAD và IPEF, cùng với sự mở rộng hợp tác của Trung Quốc thông qua BRI và Hợp tác Mê Công - Lan Thương, có thể làm suy yếu các thể chế hợp tác do ASEAN khởi xướng. Cuộc xung đột Nga - Ukraine và các lệnh trừng phạt cũng tạo ra áp lực "chọn bên" đối với ASEAN trong một số vấn đề quốc tế.

Vai trò và vị thế của Việt Nam trong ASEAN

Trong gần 30 năm gia nhập ASEAN, Việt Nam đã có nhiều đóng góp to lớn cho sự phát triển của Hiệp hội. Tham gia của Việt Nam giúp chấm dứt sự đối đầu ở Đông Nam Á thời Chiến tranh lạnh và thúc đẩy sự thống nhất và đoàn kết khu vực. Việt Nam tích cực tham gia và phối hợp với các quốc gia thành viên ASEAN thúc đẩy sự hợp tác, liên kết nội khối, và hình thành Cộng đồng Kinh tế ASEAN (AEC), Cộng đồng Chính trị - An ninh ASEAN (APSC), và Cộng đồng Văn hóa - Xã hội ASEAN (ASCC). Việt Nam cũng chủ động đưa ra nhiều sáng kiến củng cố các nguyên tắc và định hình "luật chơi" của ASEAN.

Trong thời gian giữ vai trò Chủ tịch ASEAN năm 2010 và 2020, Việt Nam đã đề xuất mở rộng EAS để Nga và Mỹ tham gia, thành lập cơ chế Hội nghị Bộ trưởng Quốc phòng các nước ASEAN mở rộng (ADMM+), và kịp thời hành động trong bối cảnh dịch bệnh COVID-19 bùng phát. Những nỗ lực này góp phần quan trọng vào duy trì và củng cố sự đoàn kết, thống nhất và thúc đẩy liên kết nội khối ASEAN.

Việt Nam hiện là nền kinh tế lớn thứ tư trong ASEAN với quy mô GDP trên 400 tỷ USD và thuộc nhóm 20 nền kinh tế có quy mô thương mại lớn nhất toàn cầu. Năng lực quân sự và ngoại giao của Việt Nam cũng được gia tăng, xếp thứ 12/26 quốc gia về sức mạnh quân sự và thứ hai trong ASEAN về năng lực ngoại giao. Việt Nam tích cực tham gia vào các hiệp định thương mại tự do thế hệ mới, góp phần nâng cao uy tín và tầm ảnh hưởng trong khu vực và thế giới.

Lịch sử đã chứng minh, việc Việt Nam tham gia và tích cực xây dựng Cộng đồng ASEAN không chỉ góp phần củng cố hòa bình, đoàn kết, thúc đẩy hợp tác nội khối, mà còn tạo điều kiện thuận lợi để Việt Nam thực hiện chính sách đa phương hóa, đa dạng hóa quan hệ đối ngoại và hội nhập quốc tế. Đại hội XIII của Đảng đã nhấn mạnh vai trò quan trọng của ASEAN và yêu cầu Việt Nam chủ động tham gia và phát huy vai trò tại các cơ chế đa phương, đặc biệt là ASEAN, Liên hợp quốc, APEC, và hợp tác tiểu vùng Mê Công.

Trong thời gian tới, Việt Nam cần tiếp tục kiên trì bảo vệ các nguyên tắc cốt lõi của ASEAN, coi ASEAN là một trong những trụ cột của chính sách đối ngoại đa phương, và chủ động thực hiện các cam kết hoàn thiện Cộng đồng ASEAN. Việt Nam cũng cần thúc đẩy liên kết kinh tế, kết nối chính phủ, kết cấu hạ tầng và ngoại giao nhân dân, cùng với việc đưa ra các sáng kiến mới thúc đẩy hợp tác an ninh khu vực.

P.A.T (tổng hợp)