Viện Hàn lâm Khoa học Hoàng gia Thụy Điển đã vinh danh ba nhà kinh tế học xuất sắc: Joel Mokyr từ Đại học Northwestern (Mỹ), Philippe Aghion từ Collège de France (Pháp) và London School of Economics (Anh), cùng Peter Howitt từ Đại học Brown (Mỹ). Họ được trao giải Nobel Kinh tế 2025 vì đã làm sáng tỏ cơ chế tăng trưởng kinh tế nhờ đổi mới sáng tạo, đặc biệt qua khái niệm "phá hủy sáng tạo" và các điều kiện tiên quyết cho tiến bộ công nghệ. Với giá trị giải thưởng 11 triệu kronor Thụy Điển (khoảng 1,2 triệu euro), đây không chỉ là sự công nhận cá nhân mà còn nhấn mạnh vai trò của công nghệ trong việc xóa đói giảm nghèo và nâng cao chất lượng cuộc sống toàn cầu, khép lại tuần lễ Nobel năm nay.

Joel Mokyr, sinh năm 1946 tại Leiden (Hà Lan), là nhà sử học kinh tế nổi tiếng với cách tiếp cận lịch sử để giải thích tăng trưởng bền vững. Ông nhận một nửa giải thưởng vì đã xác định các điều kiện tiên quyết cho tiến bộ công nghệ. Sử dụng tư liệu lịch sử, Mokyr chứng minh rằng tăng trưởng không phải ngẫu nhiên mà phụ thuộc vào kiến thức khoa học hữu ích, năng lực cơ khí và thể chế khuyến khích đổi mới. Trước Cách mạng Công nghiệp, thiếu hiểu biết khoa học khiến các phát minh khó được phát triển liên tục. Mokyr nhấn mạnh sự cởi mở xã hội với ý tưởng mới là chìa khóa, tránh tình trạng trì trệ lịch sử – nơi tăng trưởng chỉ tạm thời trước khi quay về mức cũ. Công trình của ông, như trong sách "The Lever of Riches" (1990), khám phá cách kiến thức khoa học thúc đẩy công nghệ, biến đổi từ nông nghiệp sang công nghiệp hóa. Nghiên cứu sâu hơn của Mokyr tập trung vào các case study lịch sử, chẳng hạn như sự phát triển của máy hơi nước và dệt may ở Anh thế kỷ 18, nơi ông phân tích tại sao châu Âu dẫn đầu nhờ văn hóa khoa học và thể chế tự do. Ông cũng khám phá vai trò của "thị trường ý tưởng" – nơi trao đổi kiến thức tự do thúc đẩy sáng tạo, như các hội khoa học thời Khai sáng. Ứng dụng của nghiên cứu Mokyr rất thực tiễn: Nó hướng dẫn chính sách hiện đại, như đầu tư giáo dục STEM để xây dựng nền tảng khoa học, hoặc thúc đẩy mở cửa thương mại để lan tỏa ý tưởng. Ví dụ, các quốc gia như Hàn Quốc và Singapore đã áp dụng mô hình này, chuyển từ trì trệ sang tăng trưởng cao nhờ đầu tư R&D và khuyến khích đổi mới, giúp giảm nghèo và tăng GDP. Trong bối cảnh toàn cầu hóa, nghiên cứu của ông cảnh báo rằng nếu thiếu sự cởi mở, như các rào cản thương mại hoặc kiểm soát ý tưởng, tăng trưởng có thể đình trệ, đặc biệt với thách thức như biến đổi khí hậu cần đổi mới xanh.

Philippe Aghion, sinh năm 1956 tại Paris (Pháp), và Peter Howitt, sinh năm 1946 tại Canada, chia sẻ nửa giải thưởng còn lại nhờ lý thuyết tăng trưởng bền vững qua "phá hủy sáng tạo". Khái niệm này lấy cảm hứng từ Joseph Schumpeter, mô tả quá trình mà sản phẩm mới, tốt hơn thay thế cái cũ, tạo ra sự cạnh tranh khốc liệt. Trong bài báo năm 1992 đăng trên Econometrica, họ xây dựng mô hình toán học minh họa cách đổi mới không chỉ tạo ra giá trị mới mà còn "phá hủy" các công ty lỗi thời, thúc đẩy đầu tư nghiên cứu và phát triển (R&D). Mô hình này tích hợp yếu tố bất định và rủi ro, cho thấy tăng trưởng nội sinh phụ thuộc vào cạnh tranh: Công ty phải đổi mới để tồn tại, dẫn đến chu kỳ liên tục cải tiến. Aghion mở rộng mô hình để phân tích chính sách cạnh tranh, như bảo hộ sáng chế tạm thời để khuyến khích đầu tư nhưng không quá lâu để tránh độc quyền. Howitt bổ sung bằng cách nhấn mạnh vai trò của giáo dục và đầu tư công nghệ, sử dụng toán học để mô phỏng tác động của chính sách thuế đối với R&D. Nghiên cứu của họ còn khám phá cách phá hủy sáng tạo tạo xung đột, như mất việc làm ở ngành cũ, nhưng đồng thời tạo cơ hội mới, ví dụ sự chuyển dịch từ máy đánh chữ sang máy tính. Ứng dụng thực tế của mô hình này thấy rõ trong chính sách kinh tế: Liên minh Châu Âu sử dụng nó để thiết kế luật chống độc quyền, thúc đẩy cạnh tranh trong lĩnh vực công nghệ số, giúp tăng trưởng GDP và việc làm. Trong đại dịch COVID-19, mô hình giúp giải thích tại sao các nước đầu tư vaccine nhanh chóng (như Mỹ) phục hồi kinh tế mạnh hơn, nhờ "phá hủy" cách tiếp cận y tế cũ. Hơn nữa, nó áp dụng cho kinh tế xanh: Khuyến khích đổi mới năng lượng tái tạo để thay thế nhiên liệu hóa thạch, quản lý xung đột với ngành dầu mỏ qua hỗ trợ chuyển đổi việc làm.

Ba nhà khoa học này bổ trợ lẫn nhau: Mokyr cung cấp góc nhìn lịch sử, trong khi Aghion và Howitt mang đến khung lý thuyết toán học hiện đại. Công trình chung của họ giải thích tại sao công nghệ phát triển nhanh chóng, ảnh hưởng đến mọi khía cạnh cuộc sống, từ sản xuất đến sức khỏe. Tuy nhiên, họ cảnh báo rằng tăng trưởng không tự nhiên; nếu không quản lý "phá hủy sáng tạo" một cách xây dựng, xã hội có thể rơi vào trì trệ, như các đế chế cổ đại. Chủ tịch Ủy ban Giải thưởng John Hassler nhấn mạnh: "Công trình của họ cho thấy tăng trưởng kinh tế không thể coi thường. Chúng ta phải duy trì cơ chế phá hủy sáng tạo để tránh trì trệ."

Giải Nobel Kinh tế 2025 không chỉ tôn vinh ba nhà khoa học mà còn nhắc nhở thế giới về sức mạnh của đổi mới sáng tạo trong việc xây dựng tương lai thịnh vượng. Trong bối cảnh toàn cầu hóa và cách mạng công nghệ 4.0, các nghiên cứu này cung cấp nền tảng cho chính sách khuyến khích R&D, cạnh tranh lành mạnh và giáo dục khoa học. Bằng cách quản lý xung đột từ "phá hủy sáng tạo", các quốc gia có thể duy trì tăng trưởng, giảm bất bình đẳng và đối phó với thách thức như biến đổi khí hậu. Đây là lời kêu gọi hành động để nhân loại tiếp tục vòng xoáy tiến bộ, biến đổi mới thành động lực vĩnh cửu cho sự phát triển.

Giải Nobel Kinh tế được thành lập năm 1968 bởi Ngân hàng Trung ương Thụy Điển, khác với năm giải truyền thống do Alfred Nobel quy định trong di chúc. Từ năm 1969 đến 2024, giải đã được trao 56 lần cho 96 cá nhân, trong đó chỉ có 3 phụ nữ: Elinor Ostrom (2009), Esther Duflo (2019) và Claudia Goldin (2023). Người trẻ nhất nhận giải là Esther Duflo ở tuổi 46, trong khi người cao tuổi nhất là 90. Năm ngoái, ba nhà khoa học Daron Acemoglu, Simon Johnson và James A. Robinson được vinh danh vì nghiên cứu về vai trò của thể chế trong sự chênh lệch giàu nghèo giữa các quốc gia, bổ sung cho chủ đề năm nay về đổi mới như động lực tăng trưởng.

P.A.T (NASTIS), theo Nobel Prize Official Website. "The Sveriges Riksbank Prize in Economic Sciences in Memory of Alfred Nobel 2025". https://www.nobelprize.org/prizes/economic-sciences/2025/summary/