Giải Nobel Kinh tế 2025 đã tôn vinh ba nhà kinh tế học Joel Mokyr, Philippe Aghion và Peter Howitt vì những đóng góp trong việc giải thích tăng trưởng kinh tế bền vững thông qua đổi mới sáng tạo và "phá hủy sáng tạo". Tuy nhiên, ngay sau khi nhận giải, Giáo sư Peter Howitt đã đưa ra lời cảnh báo về trí tuệ nhân tạo (AI), coi đây là công nghệ mang tiềm năng khổng lồ nhưng có nguy cơ "thâu tóm" việc làm của con người nếu không được kiểm soát. Trong khi đó, Giáo sư Joel Mokyr lại tỏ ra lạc quan, tin rằng AI sẽ tạo ra những cơ hội mới thay vì chỉ loại bỏ công việc cũ. Những quan điểm này không chỉ phản ánh nghiên cứu của họ mà còn nhấn mạnh nhu cầu cân bằng giữa tiến bộ công nghệ và lợi ích xã hội, đặc biệt trong bối cảnh AI đang thay đổi nhanh chóng thị trường lao động toàn cầu.

Peter Howitt, giáo sư danh dự tại Đại học Brown (Mỹ), là một trong những người đồng nhận giải nhờ mô hình toán học về "phá hủy sáng tạo" mà ông phát triển cùng Philippe Aghion từ năm 1992. Mô hình này mô tả cách công nghệ mới thay thế cái cũ, tạo ra giá trị kinh tế nhưng cũng gây xung đột lợi ích, như mất việc làm ở các ngành lỗi thời. Tại cuộc họp báo sau giải, Howitt nhấn mạnh AI là "một khoảnh khắc lớn trong lịch sử nhân loại", so sánh với các cuộc cách mạng công nghệ như điện năng, động cơ hơi nước hay bùng nổ viễn thông thập niên 1990. Ông cảnh báo rằng AI có thể thay thế lao động kỹ năng cao, dẫn đến mất cân bằng xã hội nếu thị trường không được điều tiết. Nghiên cứu của Howitt cho thấy, lịch sử chứng minh công nghệ không chỉ thay thế mà còn nâng cao hiệu quả lao động nếu được khai thác đúng cách, nhưng lần này, ông thừa nhận "tôi không có câu trả lời cụ thể" về cách xử lý. Ứng dụng thực tế của lý thuyết này thấy rõ trong đại dịch COVID-19, khi AI hỗ trợ phát triển vaccine nhanh chóng, giúp các nền kinh tế như Mỹ phục hồi mạnh mẽ hơn nhờ "phá hủy" cách tiếp cận y tế truyền thống.

Ngược lại, Joel Mokyr, giáo sư tại Đại học Northwestern (Mỹ), nhận nửa giải thưởng nhờ nghiên cứu lịch sử về điều kiện tiên quyết cho tăng trưởng bền vững qua tiến bộ công nghệ. Ông sử dụng tài liệu lịch sử để chứng minh rằng tăng trưởng phụ thuộc vào kiến thức khoa học hữu ích và thể chế khuyến khích đổi mới. Mokyr lạc quan về AI, cho rằng máy móc không thay thế con người mà chỉ đẩy họ đến những công việc thú vị hơn. Ông lấy ví dụ từ Cách mạng Công nghiệp, khi cơ giới hóa ban đầu gây lo ngại thất nghiệp nhưng cuối cùng tạo ra việc làm mới trong các ngành như dệt may và máy hơi nước. Theo Mokyr, thách thức lớn nhất không phải "thất nghiệp công nghệ" mà là thiếu hụt lao động do dân số già hóa, đặc biệt ở các nước phát triển. Nghiên cứu của ông nhấn mạnh "thị trường ý tưởng" – nơi trao đổi kiến thức tự do thúc đẩy sáng tạo, như các hội khoa học thời Khai sáng – và ứng dụng cho AI bằng cách khuyến khích đầu tư giáo dục STEM để xây dựng nền tảng khoa học. Ví dụ, các quốc gia như Hàn Quốc và Singapore đã áp dụng mô hình này, chuyển từ trì trệ sang tăng trưởng cao nhờ R&D, giảm nghèo và tăng GDP.

Ba nhà khoa học bổ trợ lẫn nhau: Mokyr cung cấp góc nhìn lịch sử, Aghion và Howitt mang đến mô hình toán học, giúp hiểu tại sao công nghệ như AI thúc đẩy tăng trưởng nhưng cần quản lý xung đột. Họ cảnh báo rằng nếu không điều tiết, xã hội có thể rơi vào trì trệ như các đế chế cổ đại. Cảnh báo từ Peter Howitt và sự lạc quan của Joel Mokyr nhấn mạnh rằng AI không phải là mối đe dọa tuyệt đối mà là cơ hội, miễn là được quản lý chặt chẽ qua chính sách minh bạch và đầu tư giáo dục. Trong bối cảnh toàn cầu hóa và cách mạng 4.0, các quốc gia cần khuyến khích cạnh tranh lành mạnh để tận dụng "phá hủy sáng tạo", giảm bất bình đẳng và đối phó thách thức như biến đổi khí hậu. Đây là lời kêu gọi hành động để biến AI thành động lực phát triển bền vững, mang lại lợi ích cho toàn nhân loại.

Những quan điểm này được phản ánh trong các diễn biến thực tế. Tại Mỹ, Thống đốc California Gavin Newsom đã ký ban hành luật tiên phong về quản lý chatbot AI vào ngày 29/9/2025, yêu cầu các công ty như OpenAI tiết lộ kế hoạch giảm rủi ro thảm họa từ mô hình AI tiên tiến. Luật này, dựa trên báo cáo từ nhóm chuyên gia do Newsom thành lập, tập trung vào minh bạch và an toàn mà không cản trở đổi mới, dù gặp sức ép từ Nhà Trắng và các công ty công nghệ.

P.A. (NASTIS), theo https://phys.org (2025)