Sự kết hợp giữa trí tuệ nhân tạo (AI) và khoa học thực vật đã mở ra một kỷ nguyên mới cho nghiên cứu nông nghiệp, đặc biệt trong lĩnh vực chức năng gene. Nổi bật trong số các tiến bộ này là PlantGPT, một hệ thống hỏi-đáp thông minh dựa trên Arabidopsis, được phát triển bởi các nhà nghiên cứu Trung Quốc từ Viện Hàn lâm Khoa học Trung Quốc, Đại học Nông nghiệp Hoa Nam và Đại học Thanh Hoa. Được công bố trên tạp chí Advanced Science vào tháng 5 năm 2025, PlantGPT sử dụng các mô hình ngôn ngữ lớn (LLMs) để cung cấp phân tích chuyên sâu và chính xác cho nghiên cứu chức năng gene thực vật. Không giống như các cơ sở dữ liệu sinh học truyền thống yêu cầu truy vấn cụ thể, PlantGPT cung cấp giao diện ngôn ngữ tự nhiên, tích hợp dữ liệu đa tầng omics để giải mã các cơ chế điều hòa gene phức tạp. Bài viết này sẽ khám phá quá trình phát triển, khả năng và tác động tiềm tàng của PlantGPT đối với nghiên cứu genomics thực vật, dựa trên cả nguồn tiếng Việt và nghiên cứu quốc tế để làm nổi bật ý nghĩa của nó trong việc giải quyết các thách thức nông nghiệp toàn cầu như cải thiện cây trồng và thích ứng với biến đổi khí hậu.

Phát triển và cấu trúc của PlantGPT

PlantGPT là một bước tiến quan trọng trong nghiên cứu thực vật ứng dụng AI, được xây dựng dựa trên mô hình Llama3-8B và được tinh chỉnh với tập dữ liệu mạnh mẽ gồm hơn 60.000 bài báo nghiên cứu thực vật, 13.993 kiểu hình Arabidopsis và 23.323 chức năng gene. Hệ thống sử dụng phương pháp tạo tăng cường truy xuất (retrieval-augmented generation - RAG), kết hợp với cơ sở dữ liệu Chroma để giảm thiểu sai sót hoặc “ảo giác” thường gặp trong các mô hình ngôn ngữ lớn thông thường. Cách tiếp cận này đảm bảo đầu ra chất lượng cao, dựa trên kiến thức chuyên sâu, phù hợp với các câu hỏi chuyên ngành về nghiên cứu Arabidopsis – một loài thực vật mô hình quan trọng để hiểu chức năng gene trên các cây trồng đơn và lưỡng tử diệp.

 

Cấu trúc của PlantGPT được thiết kế để diễn giải “ngôn ngữ” của bộ gene thực vật, tương tự như cách các mô hình ngôn ngữ xử lý văn bản tự nhiên. Bằng cách tích hợp các kỹ thuật xử lý ngôn ngữ tự nhiên (NLP) tiên tiến, PlantGPT nắm bắt được sự phức tạp, tính mơ hồ và các mối quan hệ dài hạn trong dữ liệu genomics. So với các mô hình trước đây như Long Short-Term Memory (LSTM), vốn bị hạn chế bởi bộ nhớ ngắn và xử lý một chiều, PlantGPT sử dụng khung LLM hiện đại để phân tích các mối quan hệ phức tạp giữa gene và kiểu hình, từ đó thúc đẩy việc giải mã mã di truyền.

Tính chất mã nguồn mở và khả năng cập nhật liên tục giúp PlantGPT dễ dàng tiếp cận và thích ứng. Được lưu trữ tại http://www.plantgpt.icu, hệ thống này miễn phí, thúc đẩy hợp tác toàn cầu và cho phép các nhà nghiên cứu tận dụng khả năng của nó cho nhiều ứng dụng, từ lai tạo cây trồng đến sinh học tổng hợp.

Khả năng và ứng dụng

Điểm mạnh chính của PlantGPT nằm ở khả năng cung cấp câu trả lời chính xác, phù hợp ngữ cảnh cho các câu hỏi chuyên ngành về chức năng gene thực vật. Các cơ sở dữ liệu truyền thống như The Arabidopsis Information Resource (TAIR) hay RIKEN Arabidopsis Genome Encyclopedia (RARGE) thường yêu cầu người dùng nhập tên gene hoặc mã đặc điểm cụ thể, gây khó khăn cho các nhà nghiên cứu mới. Ngược lại, giao diện ngôn ngữ tự nhiên của PlantGPT cho phép người dùng đặt câu hỏi một cách tự nhiên, nhận được phân tích chi tiết tích hợp dữ liệu đa tầng omics, bao gồm genomics, transcriptomics và phenomics.

Hệ thống phục vụ ba mục tiêu cốt lõi:

Phổ biến kiến thức: PlantGPT giúp kiến thức nông nghiệp và genomics dễ tiếp cận với công chúng, thu hẹp khoảng cách giữa khoa học phức tạp và người không chuyên.

Hỗ trợ nhà nghiên cứu trẻ: Bằng cách đơn giản hóa truy cập dữ liệu bộ gene thực vật, nó giúp các nhà khoa học mới vào nghề khám phá và hiểu các cơ chế di truyền.

Hướng dẫn chiến lược cho chuyên gia: PlantGPT cung cấp gợi ý hữu ích cho các nhà nghiên cứu kỳ cựu, hỗ trợ thiết kế thí nghiệm và chiến lược lai tạo.

Ngoài Arabidopsis, PlantGPT còn cho thấy tiềm năng ứng dụng trên các cây trồng khác như lúa, lúa mì và ngô. Tính linh hoạt này định vị nó như một nền tảng quan trọng cho nghiên cứu genomics chức năng trên cây lương thực, đáp ứng các nhu cầu cấp bách như tăng năng suất, nâng cao khả năng chống chịu và thích ứng với khí hậu.

Bối cảnh toàn cầu và các sáng kiến bổ trợ

PlantGPT phù hợp với xu hướng toàn cầu về tích hợp AI vào khoa học thực vật. Chẳng hạn, mô hình PlantRNA-FM, do Trung tâm John Innes và Đại học Exeter phát triển, sử dụng AI để giải mã trình tự RNA trên 1.124 loài thực vật, cho phép dự đoán chính xác chức năng RNA. Tương tự, các sáng kiến như PlantCV và Mạng Phenotyping Thực vật Châu Âu (EPPN) cung cấp nền tảng mã nguồn mở cho phenotyping ứng dụng AI, bổ sung cho trọng tâm genomics của PlantGPT. Những nỗ lực này nhấn mạnh tiềm năng của AI trong việc chuyển đổi khoa học thực vật thông qua phân tích dữ liệu, tự động hóa phenotyping và dự đoán đặc điểm cây trồng.

Tuy nhiên, vẫn còn những thách thức. Các vấn đề đạo đức như thiên vị thuật toán và quyền riêng tư dữ liệu đòi hỏi khung pháp lý chặt chẽ để đảm bảo sử dụng AI có trách nhiệm. Ngoài ra, sự phức tạp của bộ gene thực vật, với các cơ chế điều hòa đa dạng, yêu cầu cải tiến mô hình liên tục. PlantGPT giải quyết các vấn đề này thông qua khung mã nguồn mở minh bạch và quá trình xác thực nghiêm ngặt, đặt chuẩn mực cho các công cụ AI tương lai trong nông nghiệp.

Tác động đến nông nghiệp và thích ứng khí hậu

Sự ra đời của PlantGPT đến vào thời điểm quan trọng, khi sản lượng lương thực toàn cầu cần tăng 70% vào năm 2050 để nuôi sống dân số dự kiến 9,7 tỷ người trong bối cảnh biến đổi khí hậu. Các phương pháp lai tạo truyền thống, tốn thời gian và công sức, khó đáp ứng nhu cầu này. Khả năng của PlantGPT trong việc đẩy nhanh khám phá gene và dự đoán kết quả kiểu hình cung cấp một giải pháp, hỗ trợ phát triển các giống cây trồng năng suất cao, chịu hạn.

Bằng cách thúc đẩy nghiên cứu về các đặc điểm như chịu hạn, kháng sâu bệnh và hiệu quả dinh dưỡng, PlantGPT hỗ trợ nông nghiệp bền vững và an ninh lương thực. Tiềm năng mở rộng sang sinh học tổng hợp còn tăng cường tác động của nó, cho phép thiết kế các mạch gene mới để cải thiện hiệu suất cây trồng. Khi biến đổi khí hậu gia tăng, các công cụ như PlantGPT sẽ đóng vai trò then chốt trong việc tạo ra các giống cây chịu được môi trường khắc nghiệt, đảm bảo khả năng phục hồi nông nghiệp.

PlantGPT đánh dấu một bước ngoặt trong nghiên cứu chức năng gene thực vật, kết hợp sức mạnh của AI với kiến thức sinh học sâu rộng để giải quyết các thách thức nông nghiệp cấp bách. Thiết kế sáng tạo, khả năng tiếp cận mã nguồn mở và tính ứng dụng đa loài khiến nó trở thành nền tảng quan trọng cho nghiên cứu tương lai về cải thiện cây trồng và thích ứng khí hậu. Bằng cách dân chủ hóa truy cập kiến thức genomics và trao quyền cho các nhà nghiên cứu toàn cầu, PlantGPT không chỉ thúc đẩy khoa học mà còn góp phần đảm bảo an ninh lương thực toàn cầu. Khi AI tiếp tục phát triển, PlantGPT là hình mẫu cho việc tích hợp công nghệ với sinh học, mở đường cho một tương lai nông nghiệp bền vững.

A.P (NASTIS), theo Advanced Science, 6/2025