Thoái hóa điểm vàng liên quan đến tuổi tác (AMD) là một trong những nguyên nhân hàng đầu gây mù lòa ở người cao tuổi trên toàn thế giới. Theo ước tính, khoảng 5 triệu người đang phải đối mặt với tình trạng teo địa lý (GA), giai đoạn tiến triển của AMD thể khô, dẫn đến mất hoàn toàn thị lực trung tâm. Những bệnh nhân này thường không thể đọc sách, nhận diện khuôn mặt hay thực hiện các hoạt động hàng ngày đơn giản. Tuy nhiên, một nghiên cứu đột phá được công bố trên Tạp chí Y học New England (NEJM) vào ngày 20 tháng 10 năm 2025 đã mang lại hy vọng mới. Thiết bị cấy ghép Prima, do Công ty Science Corporation (Mỹ) phát triển, đã giúp hàng chục bệnh nhân lấy lại khả năng đọc và cải thiện thị lực đáng kể. Công nghệ này kết hợp trí tuệ nhân tạo (AI) và vi mạch quang điện, mở ra kỷ nguyên mới trong lĩnh vực thị giác nhân tạo.

AMD thể khô, hay còn gọi là GA, xảy ra khi các tế bào photoreceptor ở trung tâm võng mạc dần chết đi, tạo thành vùng mù trung tâm. Không giống như AMD thể ướt có thể điều trị bằng thuốc tiêm, GA hiện chưa có phương pháp chữa trị hiệu quả, chỉ có thể làm chậm tiến triển bằng các loại thuốc như pegcetacoplan hoặc avacincaptad pegol. Những thuốc này phải tiêm định kỳ vào mắt, nhưng không thể khôi phục thị lực đã mất. Điều này khiến hàng triệu người, đặc biệt ở các nước phát triển với dân số già hóa, rơi vào tình trạng phụ thuộc và suy giảm chất lượng cuộc sống.

Thiết bị Prima đại diện cho một cách tiếp cận hoàn toàn khác: sử dụng công nghệ sinh học để thay thế chức năng của các tế bào bị hỏng. Con chip cấy ghép có kích thước chỉ 2mm x 2mm, mỏng hơn sợi tóc người, được đặt dưới võng mạc qua một cuộc phẫu thuật kéo dài khoảng 2 giờ. Không cần dây nối hay nguồn điện ngoài, chip hoạt động nhờ năng lượng quang điện từ ánh sáng hồng ngoại gần. Bệnh nhân đeo kính thực tế tăng cường (AR) tích hợp camera, ghi lại hình ảnh môi trường xung quanh. AI xử lý dữ liệu, chuyển đổi thành tín hiệu hồng ngoại chiếu lên chip. Chip kích thích các tế bào thần kinh còn lành lặn ở võng mạc, truyền tín hiệu qua dây thần kinh thị giác đến não, giúp não tái tạo hình ảnh. Điều đặc biệt là thị giác nhân tạo này hòa quyện với thị giác ngoại vi tự nhiên còn sót lại, tạo nên trải nghiệm thị giác đồng thời.

Thử nghiệm lâm sàng PrimaVera, được thực hiện trên 38 bệnh nhân tại 17 bệnh viện ở 5 quốc gia châu Âu (bao gồm Anh, Pháp, Đức), đã chứng minh hiệu quả của thiết bị. Các bệnh nhân tham gia đều ở độ tuổi trung bình 79, với thị lực trung tâm kém (ít nhất 1.2 logMAR), không còn nhận biết ánh sáng ở fovea. Sau 12 tháng theo dõi, 81% bệnh nhân (32 người hoàn thành) đạt cải thiện thị lực có ý nghĩa lâm sàng, với mức tăng trung bình 25 chữ cái trên biểu đồ ETDRS – tương đương 5 dòng. Đáng chú ý, 84% có thể đọc chữ, số và từ bằng thị giác nhân tạo, nơi trước đó họ không thể nhìn thấy biểu đồ. Nghiên cứu cũng ghi nhận không có giảm sút thị giác ngoại vi tự nhiên, và phẫu thuật an toàn với ít biến chứng nghiêm trọng liên quan đến thiết bị.

Một ví dụ điển hình là bà Sheila Irvine, 70 tuổi từ Wiltshire (Anh), tham gia thử nghiệm tại Bệnh viện Mắt Moorfields. Bà mất thị lực trung tâm hơn 15 năm do AMD, mô tả cảm giác như có "hai đĩa đen" che khuất tầm nhìn. Sau cấy ghép, bà có thể đọc thư từ, sách vở và giải ô chữ – những hoạt động yêu thích mà bà từng phải từ bỏ. Bà chia sẻ: "Nó như bước vào một thế giới khác, mang lại niềm vui khôn xiết." Tuy nhiên, việc sử dụng đòi hỏi tập luyện, giữ đầu ổn định và tập trung cao, thường chỉ phù hợp ở nhà. Các bác sĩ như Mahi Muqit từ Moorfields nhấn mạnh đây là lần đầu tiên thị giác trung tâm được phục hồi ý nghĩa ở bệnh nhân mù do GA, đánh dấu kỷ nguyên mới so với các implant trước như Argus II hay Alpha IMS, vốn phức tạp hơn và yêu cầu thời gian phẫu thuật dài.

Dù vậy, Prima không phải giải pháp hoàn hảo. Nó không hiệu quả với bệnh nhân bị tổn thương dây thần kinh thị giác hoặc các bệnh lý khác. Bệnh nhân cần thời gian thích nghi, và công nghệ hiện chỉ khôi phục thị giác đen trắng với độ phân giải hạn chế. Chi phí chưa được công bố, nhưng các chuyên gia hy vọng thiết bị sẽ được phê duyệt thương mại sớm, có thể triển khai qua Dịch vụ Y tế Quốc gia Anh (NHS) trong vài năm tới. So với các liệu pháp dược lý chỉ làm chậm bệnh, Prima mang tính cách mạng bằng cách khôi phục chức năng, kết hợp với xu hướng giao diện não-máy (BCI) mà Science Corporation đang phát triển.

Nghiên cứu dài hạn hơn, như theo dõi 48 tháng ở nhóm nhỏ, cho thấy cải thiện thị lực lên đến 8 dòng ETDRS khi sử dụng zoom, và an toàn lâu dài mà không làm giảm thị giác tự nhiên. Điều này mở đường cho ứng dụng rộng rãi hơn, không chỉ ở AMD mà còn các bệnh lý võng mạc khác.

Công nghệ cấy ghép Prima không chỉ là một thiết bị y tế mà còn là biểu tượng của sự kết hợp giữa khoa học và hy vọng, giúp hàng triệu người lấy lại sự độc lập trong cuộc sống. Với kết quả từ thử nghiệm NEJM, đây là bước tiến lớn trong cuộc chiến chống mù lòa do AMD. Trong tương lai, khi được phê duyệt và cải tiến, Prima có thể trở thành tiêu chuẩn điều trị, mang lại ánh sáng cho những ai từng sống trong bóng tối. Các tổ chức như Hiệp hội Điểm Vàng gọi đây là "tin tức tuyệt vời", nhấn mạnh nhu cầu tiếp cận rộng rãi hơn cho bệnh nhân toàn cầu.

P.A. (NASTIS), theo https://www.nature.com/ (2025)