Đại dương chiếm hơn 70% bề mặt hành tinh, và cũng là một trong những môi trường sống lớn nhất, khắc nghiệt nhất thế giới. Nhiều loài cá ẩn nấp dưới đáy đại dương có vẻ ngoài giống những nhân vật phản diện ngoài hành tinh trong phim kinh dị với hàm răng khổng lồ, cơ thể phát sáng trong bóng tối và nhãn cầu lồi. Nhưng tại sao chúng lại có những đặc điểm khác lạ như vậy?

Cá rắn Sloane (Chauliodus sloani)

Phần lớn đáy đại dương nằm ở độ sâu từ 200m trở xuống nên có rất ít ánh sáng, hệ thống áp suất cao, lượng thức ăn thấp và lạnh hơn hẳn phần còn lại của đại dương (nhiệt độ trung bình khoảng 4 độ C, gần điểm đóng băng). Vì thế, các loài sinh vật nơi đây buộc phải sở hữu những đặc điểm thích nghi đặc thù để có thể tồn tại. Do ít có cơ hội tìm được thức ăn, các sinh vật dưới đáy biển đã dần hình thành những thuộc tính giúp chúng bắt mồi, một trong những đặc điểm đáng sợ đó là hàm răng khổng lồ.

Ví dụ, loài cá rắn Sloane (Chauliodus sloani) có những chiếc răng nanh lớn đến mức chúng không thể ngậm miệng lại được, nếu không sẽ tự làm thủng não chính mình. Những chiếc răng sắc như dao cạo này còn trong suốt, nên con mồi không thể thấy vũ khí của loài cá này cho đến khi đã quá muộn. Các loài cá biển sâu khác như cá chình bồ nông (Eurypharynx pelecanoides) có một cấu trúc miệng đặc biệt, khi căng ra, miệng của chúng sẽ chiếm phần lớn cơ thể để chúng có thể bắt và nuốt những con cá đang trôi nổi trong làn nước biển.

Một số loài săn mồi dưới biển sâu còn có một thứ vũ khí bí mật khác, khiến chúng trở thành nam châm thu hút con mồi, chính là: Phát quang sinh học.

Chúng nhử con mồi bằng cách sử dụng đèn phát sáng trong bóng tối ở cuối bộ phận phụ nhô ra trước trán, tương tự như mồi ở đầu cần câu. Ánh sáng này có thể thu hút con mồi một phần vì các sinh vật biển khác nghĩ rằng chúng sắp nuốt chửng một sinh vật phát quang nhỏ (trong khi thực sự chúng sắp trở thành bữa ăn).

Nhưng thu hút con mồi không phải là lợi thế duy nhất của phát quang sinh học, điều này có thể thấy ở hơn 75% cá đáy biển. Theo một nghiên cứu được đăng tải trên Nature vào năm 2017 của các nhà nghiên cứu thuộc Viện Nghiên cứu Thủy cung Vịnh Monterey, một số loài cá đáy biển, chẳng hạn như cá rìu biển lớn (Argyropelecus gigas), chúng có thể điều chỉnh độ sáng tùy theo môi trường, và dùng đặc điểm này để “tàng hình” trước kẻ thù. Trong hầu hết trường hợp, khả năng phát sáng là kết quả của một phản ứng hóa học trong cơ thể cá. Chất phát sáng gọi là luciferin kết hợp với enzyme luciferase để tạo ra một photon, giống như khi ta bẻ một que phát sáng.

Ngoài ra, đặc điểm phát quang còn giúp cá đáy biển thu hút bạn tình và chống lại loài săn mồi.

Cá giọt nước (Psychrolutes marcidus)

Một đặc điểm chung khác của cá đáy biến là mềm nhũn, điển hình là ở cá giọt nước (Psychrolutes marcidus) sống ở độ sâu từ 600 đến 1.200 mét tại các khu vực biển quanh Úc và Tasmania, nơi áp suất có thể lớn hơn 100 lần so với áp suất trên bề mặt biển. Để sống sót dưới áp suất cao như thế, cá giọt nước đã thích nghi bằng một cơ thể nhão nhoẹt, không có bộ xương chắc khỏe. Đó là lý do tại sao khi cá giọt nước được đưa lên mặt nước, nó lập tức xẹp xuống, biến thành một sinh vật “sền sệt” với khuôn mặt luôn cau có - ngoại hình khiến nó được mệnh danh là “động vật xấu nhất thế giới” vào năm 2013.

Triệu Cẩm Tú (NASATI), Tổng hợp 10/2023