Hàng tuần, Adam Mosseri, Giám đốc Instagram, thực hiện các buổi trò chuyện “hỏi đáp” với người dùng của ứng dụng. Một ngày nọ, ông chia sẻ thông tin về số lượng người dùng của Threads - ứng dụng mới của Meta - đạt hơn 130 triệu người hoạt động hàng tháng. Điều thú vị là cách Mosseri dùng từ “người dùng” thay vì “người” để nói về con người sử dụng nền tảng này. Điều này dấy lên một câu hỏi lâu đời: từ "người dùng" có thực sự phản ánh đầy đủ vai trò của con người trong kỷ nguyên công nghệ?

Nguồn gốc của thuật ngữ "người dùng" và những ẩn ý

Thuật ngữ “người dùng” xuất hiện từ thời kỳ đầu của máy tính vào những năm 1950 khi những máy tính lớn và đắt tiền đòi hỏi các nhân viên vận hành chuyên nghiệp. Đến những năm 1970, thuật ngữ này bắt đầu mở rộng để chỉ sinh viên và những người tương tác với máy tính ở các trường đại học. Khi máy tính cá nhân trở nên phổ biến, từ “người dùng” vẫn được giữ lại thay vì thay thế bằng “chủ sở hữu máy tính” hay một thuật ngữ mới.

Tuy nhiên, việc sử dụng từ "người dùng" có thể khiến con người trở nên phi nhân cách hóa, như một bộ phận trong hệ thống. Don Norman, một nhà khoa học về nhận thức tại Apple vào đầu những năm 1990, đã giúp phổ biến khái niệm "trải nghiệm người dùng" (UX). Ông giải thích rằng ban đầu các nhà thiết kế máy tính coi con người như một phần của hệ thống, một phần khác của máy móc mà không nhìn thấy sự khác biệt và phức tạp của họ.

Những phản ứng trước sự thiếu tương tác của thuật ngữ "người dùng"

Nhiều chuyên gia trong lĩnh vực công nghệ và thiết kế cho rằng "người dùng" không còn phản ánh đúng mối quan hệ giữa con người và công nghệ. Janet Murray, giáo sư tại Georgia Tech, đã đề xuất thay thế “người dùng” bằng “người tương tác” để thể hiện rõ hơn mối quan hệ sáng tạo và tham gia chủ động của con người trong không gian số. Jack Dorsey, cựu CEO của Square, đã kêu gọi sử dụng thuật ngữ “khách hàng” để tạo ra cảm giác kết nối gần gũi hơn giữa sản phẩm và con người. Ông cho rằng từ “người dùng” làm mờ đi yếu tố cá nhân, khiến người ta dường như chỉ là những nhân tố phụ trong hệ thống công nghệ.

Những thay đổi trong môi trường công nghệ và mối quan hệ con người-máy móc

Công nghệ phát triển không ngừng, từ máy tính để bàn đến các nền tảng xã hội và trợ lý ảo như Siri, khiến mối quan hệ giữa con người và máy tính trở nên phức tạp hơn. Hiện nay, AI đã bắt đầu đóng vai trò như những “đối tác” với người dùng trong nhiều tác vụ. Thay vì chỉ đơn thuần là công cụ, AI giờ đây có thể đóng vai trò như người đồng hành hỗ trợ. Sự xuất hiện của các thuật ngữ như “phi công phụ” hay “cộng tác viên” trong mối quan hệ với AI thể hiện một sự thay đổi lớn, nhằm nhấn mạnh yếu tố hợp tác thay vì tự động hóa đơn thuần.

Tuy nhiên, điều này không loại bỏ hoàn toàn thuật ngữ "người dùng". Karina Nguyen, một kỹ sư tại công ty AI Anthropic, cho rằng ngay cả các mô hình ngôn ngữ cũng nên được coi là “người dùng”, không chỉ là công cụ hỗ trợ mà còn có tính chất hợp tác trong một hệ thống tương tác đa chiều. Bà cho rằng việc định nghĩa lại từ "người dùng" sẽ giúp ngành công nghệ cân bằng giữa tính cá nhân hóa và tự động hóa trong mối quan hệ với các nền tảng số.

Mặt trái của việc phi nhân cách hóa con người

Việc gán nhãn "người dùng" một cách đại trà không chỉ loại bỏ yếu tố cá nhân mà còn biến con người thành một phần dữ liệu để phân tích và thao tác. Các công ty công nghệ thường coi người dùng như tập hợp các số liệu thay vì là cá nhân với những mối quan tâm và nhu cầu riêng biệt. Norman từng chỉ trích rằng việc gọi người tham gia là “người dùng” hoặc “đối tượng nghiên cứu” khiến con người bị phi nhân cách hóa và xa rời thực tế.

Trong những năm gần đây, nhiều công ty đã thay đổi ngôn ngữ để đưa con người trở lại trọng tâm của sản phẩm. Facebook đã chuyển từ việc nói “lấy người dùng làm trung tâm” sang “lấy con người làm trung tâm”. Mặc dù vậy, thói quen sử dụng từ “người dùng” vẫn phổ biến trong giới công nghệ và chưa thực sự chuyển biến sâu rộng. Mosseri của Instagram vẫn duy trì cách gọi này khi mô tả những người dùng ứng dụng của mình, cho thấy rằng việc thay đổi thói quen này vẫn cần thêm thời gian và nỗ lực.

Tương lai của thuật ngữ "người dùng": Khi AI tham gia sâu hơn vào cuộc sống

Sự phát triển của AI, đặc biệt là các mô hình ngôn ngữ lớn, đã làm thay đổi cách chúng ta tương tác với công nghệ. Các bot AI ngày càng trở nên phổ biến với vai trò là người trợ lý đàm thoại, thậm chí có thể được coi như đồng nghiệp hoặc cộng tác viên. Điều này đặt ra câu hỏi: khi AI trở thành “đối tác” của con người, thuật ngữ “người dùng” có còn phù hợp?

Có thể tương lai chúng ta sẽ cần những thuật ngữ cụ thể hơn để mô tả vai trò của con người trong các lĩnh vực khác nhau. Ví dụ, thay vì “người dùng”, ngành chăm sóc sức khỏe có thể dùng “bệnh nhân”, giáo dục có thể dùng “học viên” hoặc “sinh viên”, truyền thông có thể dùng “độc giả” hoặc “khán giả”. Điều này không chỉ tạo cảm giác cá nhân hóa mà còn giúp xác định rõ hơn mối quan hệ giữa người và công nghệ.

Trong bối cảnh công nghệ phát triển không ngừng, thuật ngữ “người dùng” dường như không còn phản ánh đầy đủ và chính xác vai trò của con người. Việc sử dụng các thuật ngữ cụ thể hơn có thể mang lại cảm giác kết nối và tôn trọng cá nhân hơn trong mối quan hệ với công nghệ. Nếu ngành công nghệ chuyển hướng tập trung vào “con người” thay vì “người dùng”, chúng ta có thể xây dựng những trải nghiệm chân thực, tạo ra một mối quan hệ cân bằng và nhân văn hơn trong kỷ nguyên số.

N.P.A (NASATI), theo MIT Technology review, 2024