Với vị trí địa lý và điều kiện địa hình phức tạp, ở nước ta, trong những năm qua, thiên tai cũng đã xảy ra ở khắp các khu vực trên cả nước, gây ra nhiều tổn thất to lớn về người, tài sản, các cơ sở hạ tầng về kinh tế, văn hoá, xã hội, tác động xấu đến môi trường. Đặc biệt, dưới tác động của biến đổi khí hậu trên phạm vi toàn cầu đã làm cho thiên tai ở Việt Nam ngày càng gia tăng về số lượng, cường độ và mức độ ảnh hưởng, gây tác động tiêu cực đến các hoạt động sản xuất, phát triển kinh tế xã hội.

Công tác phòng chống và giảm nhẹ thiên tai luôn được coi là một nhiệm vụ trọng tâm trong chính sách phát triển, yêu cầu về các biện pháp giảm nhẹ đối với mọi loại hình thiên tai ngày càng tăng. Các tiến bộ về khoa học kỹ thuật và sự hợp tác quốc tế trên lĩnh vực thiên tai được đẩy mạnh, năng lực quản lý và điều hành của bộ máy Nhà nước đối với công tác phòng, chống và giảm nhẹ thiên tai cần phải trở nên chuyên nghiệp và phản ứng kịp thời hơn.

Từ thực tiễn trên, TS. Nguyễn Xuân Hiển và nhóm nghiên cứu tại Viện khoa học Khí tượng thủy văn và Biến đổi khí hậu đã thực hiện đề tài: “Nghiên cứu xây dựng hệ thống cảnh báo cấp độ rủi ro thiên tai bão và áp thấp nhiệt đới theo các bản tin dự báo khí tượng thủy văn và áp dụng thử nghiệm cho khu vực Bắc Trung Bộ” từ năm 2019 đến năm 2020 nhằm nâng cao hiệu quả trong công tác phòng chống thiên tai.

Mục tiêu của đề tài là xây dựng được phương pháp luận tính toán xác định cấp độ rủi ro thiên tai bão và áp thấp nhiệt đới (ATNĐ); xây dựng được hệ thống phần mềm cảnh báo cấp độ rủi ro thiên tai bão và ATNĐ theo các bản tin dự báo khí tượng thủy văn; và áp dụng, thử nghiệm thành công cho khu vực Bắc Trung Bộ.

Từ các nghiên cứu trong nước và trên thế giới về đánh giá, phân cấp và cảnh báo rủi ro do Bão/ATNĐ kết hợp với phân tích chuyên gia về hiện trạng thiên tai, rủi ro thiên tai và dữ liệu thực tế về kinh tế, xã hội tại khu vực Bắc Trung Bộ, đề tài đã đề xuất và xây dựng cách tiếp cận và phương pháp luận trong cảnh báo rủi ro do bão/ATNĐ theo các bản tin dự báo khi tượng thủy văn, cụ thể như sau:

- Khái niệm rủi ro thiên tai được tiếp cận theo cách tiếp cận của UNISDR và IPCC, việc phân cấp rủi ro thiên tai được tuân theo Luật Phòng chống thiên tai (2013) và Quyết định số 44/2014/QĐ-TTg và được đánh giá, phân cấp thông qua tổ hợp, và tính toán từ các thành phần hiểm họa (H), phơi bày (E) và tính dễ bị tổn thương (V): R = f(H, E, V). Các tiêu chí, chỉ số của các thành phần được xác định thông qua phương pháp Delphi (3 vòng) với 14 tiêu chí và 35 chỉ số.

- Thành phần hiểm họa được tính toán phân cấp thông qua phương pháp tổ hợp ma trận phân cấp các tiêu chí bao gồm lượng mưa ngày, tốc độ gió lớn nhất trong bão và xác suất xuất hiện. Các tiêu chí của thành phần hiểm họa được phân cấp theo Quyết định số 44/2014/QĐ-TTg trước khi được tổng hợp bằng phương pháp ma trận. Trong phân vùng rủi ro thiên tai, số liệu để đánh giá thành phần hiểm họa được sử dụng là các dữ liệu quan trắc tại các trạm từ năm 1960 đến 2018, trong cảnh báo rủi ro thiên tai, số liệu để đánh giá thành phần hiểm họa được dựa theo bản tin dự báo khí tượng thủy văn có sử dụng các mô hình số trị để bổ khuyết dữ liệu.

- Các thành phần phơi bày và tính dễ bị tổn thương được tính toán, đánh giá bằng bộ tiêu chí và các chỉ số. Số liệu để đánh giá 2 thành phần này là số liệu kinh tế, xã hội, môi trường được thu thập và khảo sát trong năm 2019. Bộ tiêu chí, chỉ số của 2 thành phần này được chuẩn hóa và được phân cấp theo phân vị trước khi tổng hợp bằng phương pháp ma trận; - Cấp độ rủi ro thiên tai bão và ATNĐ được phân cấp thông qua phương pháp tổ hợp ma trận 3 chiều 5×5×5 của cấp độ hiểm họa (H), mức độ phơi bày (E) và tính dễ bị tổn thương (V).

Đề tài đã xây dựng được phương pháp luận và phần mềm để xác định các giá trị hiểm họa bão/ATNĐ từ bản tin dự báo khí tượng thủy văn và hệ thống các mô hình số trị được sử dụng trong dự báo bão/ATNĐ từ Trung tâm Khí tượng Thủy văn Quốc gia;

Phân vùng rủi ro cho các loại hình thiên tai bão/ATNĐ tại khu vực Bắc Trung Bộ theo các huyện cho thấy, rủi ro do Bão/ATNĐ có xu thế khá tương đồng với phân vùng hiểm họa. Cấp độ rủi ro thiên tai có xu thế giảm dần mức từ các huyện ven biển đến các huyện vào trong đất liền. Huyện Hoằng Hóa (Thanh Hóa) và Cẩm Xuyên (Hà Tĩnh) có mức độ rủi ro do bão/ATNĐ cao nhất (rủi ro cấp 4).

Đề tài đã xây dựng được phần mềm trên nền web GIS tính toán và hiển thị kết quả đánh giá rủi ro do bão/ATNĐ theo các bản tin thời tiết. Phần mềm được thực hiện tự động hóa tính toán theo thời gian thực, đầu vào là bản tin dự báo khí tượng thủy văn và các giá trị của các tiêu chí, chỉ số hiểm họa do Trung tâm Dự báo Khí tượng Thủy văn Quốc gia cung cấp. Các tiêu chí, chỉ số của thành phần phơi bày, tính dễ bị tổn thương được thiết lập sẵn trong phần mềm (có thể cập nhật được). Kết quả của phần mềm là cấp độ rủi ro do Bão và ATNĐ chi tiết đến cấp huyện thể hiện trên nền bản đồ hành chính trên WebGIS nên rất trực quan và thân thiện với người sử dụng.

Thử nghiệm cảnh báo rủi ro cho cơn bão số 2 (Sinlaku) năm 2020 cho thấy, tại từng thời điểm dự báo, hiểm họa và rủi ro do bão có sự biến động theo thời gian và không gian, mức độ rủi ro do bão lớn nhất cho các huyện là cấp 3, phù hợp về cấp độ theo QĐ44-TTg.

Phần mềm từ kết quả của đề tài sẽ là công cụ hỗ trợ các nhà quản lý, các đơn vị sự nghiệp liên quan đến công tác ứng phó với thiên tai trong công tác triển khai ứng phó với rủi ro do Bão/ATNĐ gây ra một cách hiệu quả và kịp thời.

Có thể tìm đọc toàn văn Báo cáo kết quả nghiên cứu (mã số 19191/2021) tại Cục Thông tin khoa học và công nghệ quốc gia.

N.P.D (NASATI)