Nghiên cứu giải quyết tình trạng tranh chấp đất đai bảo đảm phát triển bền vững vùng Tây Nguyên trong bối cảnh hiện nay
Cập nhật vào: Thứ năm - 04/01/2024 00:03
Cỡ chữ
Từ sau Đổi mới, sự phát triển của khu vực 5 tỉnh Tây Nguyên (Kon Tum, Gia Lai, Đắk Lắk, Đắk Nông, Lâm Đồng) đã đạt được nhiều thành tựu trên tất cả các mặt chính trị, kinh tế, xã hội và văn hóa. Tuy nhiên, trong thập kỷ vừa qua và nhất là những năm gần đây, sự phát triển của Tây Nguyên đã và đang đối diện những thách thức, bất cập lớn, trong đó đặc biệt là tình hình phức tạp trong TCĐĐ.
Việc thực hiện chính sách thay đổi cơ cấu sử dụng đất và chính sách di dân một phần nào đó chưa hợp lý ở khu vực Tây Nguyên đã gây nên tình trạng suy giảm chất lượng đất, mất đất, thiếu đất phục vụ sản xuất. Điều này đã trở thành vấn đề lớn dẫn tới các vụ việc khiếu nại mang tính chất bạo động bùng phát ở các tỉnh Gia Lai, Đắk Lắk, Kon Tum vào năm 2001 và tiếp tục bùng phát vào năm 2004. Những vụ việc xảy ra khi đó mang tính chất khá nghiêm trọng, gây bất ổn về an ninh trật tự và an toàn xã hội, mặc dù đã được giải quyết song vẫn chưa triệt để và tiềm ẩn nguy cơ tái phát.
Trong những năm gần đây, số vụ TCĐĐ không những không suy giảm mà còn có dấu hiệu gia tăng cả về số lượng, mức độ và sự phức tạp. Tranh chấp không chỉ xảy ra giữa các chủ sử dụng đất tư nhân mà còn giữa người dân, đặc biệt là đồng bào dân tộc thiểu số với các nông, lâm trường quốc doanh; giữa người dân tộc thiểu số với người Kinh; giữa người dân tộc thiểu số tại chỗ với người dân tộc thiểu số di cư đến; giữa người dân với các cơ quan nhà nước. Về mức độ, các tranh chấp ngày càng gay gắt, nhiều trường hợp trở thành xung đột, có dấu hiệu cực đoan hóa, thậm chí manh động. Từ năm 2013 đến 2016 đã liên tiếp xảy ra những vụ việc tranh chấp dẫn tới xô sát, thậm chí án mạng giữa bảo vệ các lâm trường với người dân. Chỉ tính riêng trên địa bàn huyện Tuy Đức, Đắk Nông năm 2013 đã xảy ra vụ xô sát TCĐĐ làm chết 1 người dân; đến năm 2016 tiếp tục xảy ra xô sát, lần này làm 3 bảo vệ của doanh nghiệp thiệt mạng. So với Đắk Nông, Đắk Lắk còn là một điểm nóng nhiều vấn đề hơn về TCĐĐ. Theo thống kê của UBND tỉnh Đắk Lắk kể từ 2011 cho tới tháng 7/2017 chỉ riêng các TCĐĐ liên quan tới đồng bào dân tộc thiểu số đã chiếm tới 849 vụ. Các vụ tranh chấp đất xảy ra ở Đắk Lắk và các tỉnh Tây Nguyên khác khá phức tạp, từ các tranh chấp giữa người dân với nhau, giữa người dân với nông, lâm trường, giữa người dân với chủ đầu tư, từ các tranh chấp về hợp đồng thuê khoán tới tranh chấp do lấn chiếm trái phép… Về nguyên nhân dẫn tới TCĐĐ cũng có dấu hiệu phức tạp, đa chiều, bên cạnh nguyên nhân về ý thức pháp luật của người dân còn có nguyên nhân từ yếu kém trong quản lý nhà nước, yếu tố trục lợi, lợi ích nhóm, tới các yếu tố kích động, chống phá của thế lực thù địch.
Xuất phát từ thực tiễn trên, PGS. TS. Tô Văn Hòa và các cộng sự tại Viện Hàn lâm Khoa học Công nghệ Việt Nam đã thực hiện “Nghiên cứu giải quyết tình trạng tranh chấp đất đai bảo đảm phát triển bền vững vùng Tây Nguyên trong bối cảnh hiện nay” với mục tiêu nghiên cứu đề xuất giải pháp giải quyết tình trạng TCĐĐ bảo đảm phát triển bền vững vùng Tây Nguyên trong bối cảnh hiện nay.
Bức tranh chung về tình hình TCĐĐ ở Tây Nguyên có thể được khái quát một cách chân thực nhất thông qua hai loại chủ thể: người dân cảm nhận về tình hình TCĐĐ ở địa phương và người dân trực tiếp là đương sự liên quan tới TCĐĐ. Mức độ phổ biến của TCĐĐ thể hiện trước tiên thông qua sự cảm nhận của người dân. Khảo sát của Đề tài trên địa bàn 5 tỉnh Tây Nguyên nửa cuối năm 2019 cho thấy có tới 75% người dân ở khu vực Tây Nguyên cho biết họ nhận thấy có TCĐĐ ở địa phương nơi họ sinh sống. Như vậy, cứ 4 người sinh sống ở Tây Nguyên được hỏi thì đã có 3 người nhận thấy có tình trạng TCĐĐ. Đây là một tỷ lệ rất cao và nó cho thấy tình trạng TCĐĐ ở các địa phương trong khu vực Tây Nguyên là hết sức phổ biến trong giai đoạn hiện nay.
Nghiên cứu thực trạng TCĐĐ và giải quyết TCĐĐ đất đai ở Tây Nguyên có thể rút ra một số kết luận sau:
- Bức tranh tổng thể TCĐĐ ở Tây Nguyên chủ yếu liên quan tới người nông dân, thành phần chiếm đa số dân cư ở khu vực này. Đối tượng tranh chấp chủ yếu là đất sản xuất nông nghiệp và chủ thể tranh chấp chủ yếu với người nông dân là những pháp nhân được giao quyền sử dụng, quản lý phần lớn đất đai ở Tây Nguyên hiện nay, đó là các công ty lâm nghiệp, công ty nông nghiệp, công ty cao su. Điều này phần nào cho thấy mức độ nghiêm trọng và khả năng tác động tiêu cực trên phạm vi rộng tới tình hình an ninh, trật tự, đời sống xã hội ở Tây Nguyên nếu tình hình TCĐĐ không được giải quyết một cách hiệu quả và triệt để.
- Nhìn chung, tình hình TCĐĐ hiện nay ở Tây Nguyên vẫn diễn ra phức tạp, đang diện, đa chiều. Các loại hình tranh chấp diễn ra dưới nhiều hình thức khác nhau. Các loại hình tranh chấp lớn gồm: tranh chấp giữa người dân với người dân; tranh chấp giữa người dân với các công ty nông, lâm nghiệp có hợp đồng khoán, hợp đồng liên kết; tranh chấp giữa người dân với các chủ thể được Nhà nước giao đất; tranh chấp tôn giáo và tranh chấp liên quan đến đất 30A. Riêng loại hình tranh chấp giữa người dân với các chủ thể được Nhà nước giao đất bao gồm nhiều loại hình tranh chấp cụ thể như tranh chấp đất chồng lấn, tranh chấp đất lấn chiếm, tranh chấp đòi lại đất ông bà và tranh chấp đất mua theo hợp đồng từ trước. Mỗi loại hình tranh chấp đều có những đặc thù riêng. Tranh chấp nổ ra phổ biến nhất là tranh chấp liên quan tới đất lâm nghiệp bao gồm nhiều loại hình khác nhau. Tranh chấp gay gắt nhất thường liên quan tới hợp đồng khoán, tranh chấp trên đất chồng lấn, tranh chấp đòi đất ông, bà. Mỗi loại hình đều có tính phức tạp riêng mang đặc thù của Tây Nguyên.
- Thực trạng giải quyết TCĐĐ ở Tây Nguyên là một bức tranh đa màu sắc. Mỗi loại hình TCĐĐ thường được giải quyết theo các cách thức khác nhau. Cách thức tư pháp thông qua con đường tòa án thường được áp dụng đối với TCĐĐ giữa người dân với người dân. Cách thức hành chính thông qua vai trò của cơ quan hành chính nhà nước thường được áp dụng đối với các loại hình TCĐĐ đất đai khác. Nếu chiếu theo góc nhìn phân tích lý luận về giải quyết tranh chấp đất đai được phân tích ở Chương I, có thể thấy phương thức giải quyết TCĐĐ ở Việt Nam khá tôn trọng yếu tố hoà giải. Tuy nhiên, các nguyên nhân căn cốt nằm ở những “lớp vỏ” bên dưới của TCĐĐ vẫn chưa được coi trọng làm rõ và xử lý triệt để. Do đó, việc giải quyết TCĐĐ ở Tây Nguyên nhìn chung vẫn chưa hiệu quả, chưa đáp ứng được yêu cầu PTBV ở Tây Nguyên.
Có thể tìm đọc toàn văn Báo cáo kết quả nghiên cứu (mã số 19277/2020) tại Cục Thông tin khoa học và công nghệ quốc gia.
Đ.T.V (NASATI)