Cảng biển có vai trò hết sức quan trọng - động lực phát triển kinh tế biển nói riêng, kinh tế đất nước nói chung. Đây là cửa ngõ giao thương hàng hóa xuất, nhập khẩu, đầu mối chuyển đổi phương thức vận tải đường biển sang vận tải đường sắt, đường bộ, đường thủy nội địa. Là quốc gia ven biển, nước ta có gần 1/2 số tỉnh, thành phố có biển, với tổng chiều dài bờ biển trên 3.260 km chạy dọc theo chiều dài đất nước; có vùng biển rộng với nhiều bán đảo, vũng, vịnh sâu, kín gió, án ngữ tuyến đường hàng hải quốc tế giữa Ấn Độ Dương và Thái Bình Dương. Từ các hải cảng ven biển Việt Nam trên Biển Đông qua eo biển Malacca thông ra Ấn Độ Dương, Trung Đông, châu Âu, châu Phi… qua eo biển Bashi đi vào Thái Bình Dương đến các cảng của Nhật Bản, Nga, châu Mỹ.

Tuy nhiên, chúng ta vẫn chưa có những hướng dẫn cụ thể về thực hiện các biện pháp bảo vệ môi trường tại các cảng biển. Sự đầu tư nâng cấp giữa việc phát triển cảng và bảo vệ môi trường vẫn còn quá khập khiễng. Đặc biệt công tác quản lý môi trường cảng biển còn buông lỏng, chưa tuân thủ đúng pháp luật và chính bản thân chúng ta còn đứng ngoài rất nhiều các công ước quốc tế về bảo vệ môi trường biển. Thực tế là hoạt động khai thác hệ thống cảng biển hiện có đang gây những tác động xấu đến môi trường. Việc vận chuyển và chuyển tải các sản phẩm dầu mỏ chưa được quản lý và kiểm soát chặt chẽ, các cảng chuyên dụng chưa được đầu tư thích đáng cho việc phòng ngừa ô nhiễm trong hoạt động bốc xếp dầu và khí hóa lỏng. Hoạt động vệ sinh két dầu lắng và la canh buồng máy của tàu, bất kể quốc tịch Việt Nam hay nước ngoài và việc vận chuyển các chất thải phát sinh ở các không gian đó lên bờ còn bị bỏ ngỏ, không có nguyên tắc, không được giám sát quản lý chặt chẽ, bất chấp các quy định về môi trường và an toàn lao động. Thực tế việc các tàu đổ trộm nước thải lẫn dầu và các chất thải khác ra ngoài biển vẫn diễn ra một cách phổ biến.

Xuất phát từ thực tiễn trên, TS. Nguyễn Minh Trung cùng nhóm nghiên cứu tại Viện Nghiên cứu Biển và Hải đảo thực hiện đề tài “Nghiên cứu cơ sở khoa học và thực tiễn để đề xuất nội dung bảo vệ môi trường tại cảng biển và quy trình kiểm tra, cơ chế giám sát tiếp nhận chất thải phát sinh tại cảng biển” với mục tiêu: Đánh giá hiện trạng năng lực bảo vệ môi trường tại cảng biển ở Việt Nam; Đề xuất nội dung bảo vệ môi trường tại cảng biển và quy trình kiểm tra, cơ chế giám sát tiếp nhận chất thải phát sinh tại cảng biển.

Vấn đề quản lý môi trường tại cảng biển đã được nhiều quốc gia trên thế giới, quan tâm, phát triển từ rất sớm, đặc biệt là các nước phát triển có hệ thống cảng biển hiện đại, tiên tiến. Các nghiên cứu về vấn đề bảo vệ môi trường, kế hoạch quản lý môi trường đối với các dự án cảng biển được nghiên cứu, đánh giá cụ thể, mang tính khái quát, tổng quan hoặc có thể là chi tiết cho một khu vực cụ thể.

Theo Truyền thông Cảng xanh, tác động tiêu cực đến môi trường liên quan đến phát triển cảng càng ngày càng gia tăng, cụ thể là các hoạt động nạo vét (nạo vét cơ bản và nạo vét duy tu) khu nước, vùng nước trước bến cảng, bến phao, khu neo đậu, luồng hàng hải và đi kèm là việc xử lý chất nạo vét đáy. Bên cạnh đó, việc tăng quy mô, công suất và khả năng tiếp nhận tàu của cảng cũng gia tăng các ảnh hưởng khác đến môi trường.

Một số nghiên cứu điển hình như “Quản lý môi trường hoạt động của cảng biển - phản ứng của khu vực cảng đối với Châu Âu” của CF Wooldridge, BS Tselentis và D. Whitehead, Khoa Hàng hải, Đại học Piraeus, Hy Lạp (Chủ tịch Uỷ ban Môi trường, cảng biển Châu Âu). Một nghiên cứu được đăng trên witpress.com cũng chỉ ra các hoạt động của cảng biển được đánh giá có thể gây ra sự suy giảm chất lượng không khí và nước biển ở các khu vực xung quanh do các hoạt động đa dạng. Do đó, để xác định mức độ ô nhiễm, xác định các nguồn ô nhiễm, kiểm soát và xử lý chất thải từ các nguồn khác nhau và để dự đoán mức độ ô nhiễm cho tương lai, cần theo dõi và đánh giá thường xuyên trong toàn bộ giai đoạn xây dựng và vận hành của một cảng chính. Điều cực kỳ cần thiết là các dự án cảng và bến cảng phải có kế hoạch quản lý môi trường (EMP), kế hoạch này cũng kết hợp giám sát chất lượng nước biển và không khí cùng với việc thu thập dữ liệu khí tượng trực tuyến trong suốt vòng đời của dự án. Bài báo này trình bày các tác động môi trường do các hoạt động cảng khác nhau và các nguồn của chúng; thảo luận về EMP cho các biện pháp ngăn ngừa, bảo vệ và kiểm 8 soát ô nhiễm khác nhau. Nhiều nghiên cứu bám sát vào việc phát triển cảng biển dựa trên quan điểm phát triển bền vững và phát triển cảng biển xanh như: Sách xanh về cảng biển và cơ sở hạ tầng hàng hải của Uỷ ban Cộng đồng Châu Âu (COM); “Đánh giá ảnh hưởng của một số dự án công và tư đối với môi trường” của Hội đồng Cộng đồng Châu Âu (EEC); “Thách thức môi trường đối với cảng Châu Âu” tại Báo cáo thường niên ECE714CJ; “Quy tắc thực hành môi trường các cảng biển Châu Âu” của Tổ chức ESPO; “Phân tích các cảng biển Châu Âu” - Bảng câu hỏi môi trường của tổ chức, được chuẩn bị cho ESPO, Uỷ ban Môi trường của Đại học Cardiff; các bài viết như “Chính sách công và phát triển cảng: Trường hợp của nước Ý”, “Phát thải chất ô nhiễm không khí. Ước tính từ giao thông hàng hải ở các bến cảng Venice và Piombino của Ý”…

Kết quả nghiên cứu đề tài là bộ tài liệu tham khảo tốt cho các cơ quan, tổ chức, các trường đại học, các viện nghiên cứu... phục vụ nghiên cứu, giảng dạy và đào tạo. Đề tài đã đánh giá, tổng quan được các vấn đề chính và đề xuất một số nội dung chính như sau:

(1) Tình hình nghiên cứu trong nước và quốc tế liên quan đến bảo vệ môi trường cảng biển, đặc biệt là việc xây dựng và ban hành các quy định có liên quan.

(2) Thực trạng ô nhiễm môi trường biển.

(3) Thực trạng công tác bảo vệ môi trường cảng biển, kiểm tra, giám sát tiếp nhận chất thải phát sinh tại cảng biển.

(4) Đề xuất một số nội dung phục vụ công tác bảo vệ môi trường cảng biển.

Đề tài đã đề xuất xây dựng được 2 dự thảo Quy định: Dự thảo Quy định, hướng dẫn và kiểm tra, giám sát việc tiếp nhận, xử lý chất thải phát sinh tại cảng biển và Dự thảo Quy định về bảo vệ môi trường tại cảng biển phục vụ quản lý môi trường cảng biển nói riêng và bảo vệ môi trường biển nói riêng.

Có thể tìm đọc toàn văn báo cáo kết quả nghiên cứu (mã số 19733/2021) tại Cục Thông tin khoa học và công nghệ quốc gia.

Đ.T.V (NASATI)