Hiện nay, cả nước có trên 4.700 sản phẩm OCOP được công nhận từ 3 sao trở lên, trong đó có 20 sản phẩm đạt chuẩn 5 sao. Những sản phẩm 5 sao này được xem là sản phẩm cấp quốc gia, có thể xuất khẩu. Để đạt được tiêu chuẩn 5 sao, sản phẩm phải đáp ứng đầy đủ các tiêu chí theo Quyết định số 1048/QĐ-TTg của Thủ tướng Chính phủ (ban hành ngày 21/8/2019), như sức mạnh cộng đồng, khả năng tiếp thị, chất lương sản phẩm… Đặc biệt liên quan chất lượng sản phẩm cần chú trọng đến nguồn nguyên liệu, năng lực sản xuất để phân phối, liên kết chuỗi trong sản xuất, bảo vệ môi trường trong quá trình sản xuất, sử dụng năng lượng, công nghệ thân thiện bền vững trong sản xuất, nguồn gốc ý tưởng sản phẩm, hoàn thiện của bao bì, phong cách bao bì, tổ chức sản xuất - kinh doanh, sự tham gia của cộng đồng trong quản lý, điều hành, sử dụng lao động địa phương…

Tổng điểm cho các tiêu chí này là 100 điểm, tương ứng với sản phẩm được đánh giá đạt chuẩn 5 sao. Số điểm thấp hơn sẽ có số sao thấp hơn cho sản phẩm. Để có thể tham gia vào chương trình OCOP và sản phẩm được “gắn sao” là sự nổ lực của cộng đồng, của những người tạo ra sản phẩm. Bên cạnh việc nổ lực này, người sản xuất cần có sự hỗ trợ từ các nhà nghiên cứu, các cơ quan ban ngành, cần nguồn vốn đầu tư...

Tuy nhiên, những điều này dường như trở nên khó khăn đối với những sản phẩm do cộng đồng dân tộc thiểu số ở Việt Nam tạo ra, do bởi họ không có nhiều cơ hội cho việc tiếp xúc, giúp đỡ từ những nhà chuyên môn cũng như nguồn vốn đầu tư… Vì vậy, trong hơn 4.700 sản phẩm OCOP của Việt Nam hiện nay không có nhiều sản phẩm của các dân tộc thiểu số, đặc biệt là các sản phẩm đạt chuẩn 5 sao (trở thành sản phẩm quốc) lại gần như chưa có sản phẩm nào của 53 dân tộc thiểu số ở Việt Nam.

Tại vùng đất Nam Bộ, cộng đồng dân tộc thiểu số có số dân đông chủ yếu là người Hoa, người Khmer và người Chăm. Các dân tộc này cũng đã và đang tạo ra nhiều sản phẩm liên quan đến các lĩnh vực như thực phẩm, đồ uống, thảo dược, thủ công mỹ nghệ, trang trí, may mặc, dịch vụ du lịch, bán hàng… Nhưng không nhiều sản phẩm được tham gia vào chương trình OCOP, có chăng chỉ là những sản phẩm liên quan đến hàng thực phẩm như bánh pía, lạp xưởng của người Hoa, tung lò mò của người Chăm… và cũng chỉ đạt ở tiêu chuẩn từ 3 đến 4 sao, chưa thể nâng lên 5 sao như mong đợi của người sản xuất và của chính quyền địa phương. Nguyên nhân là do thiếu sự tư vấn của các nhà chuyên môn liên quan đến việc tạo nên tính đặc thù của sản phẩm, như tính địa phương, tính văn hóa tộc người, tính nhân văn… được chuyển tải trong sản phẩm; mặc dù các sản phẩm này đều đạt chất lượng yêu cầu. Do bởi, mục tiêu của chương trình OCOP là thúc đẩy kinh tế nông thôn, khơi dậy tiềm năng phát triển kinh tế đặc thù của địa phương, của tộc người cụ thể, tạo công ăn việc làm, tăng thu nhập cho người dân, mở rộng thị trường tiêu thụ sản phẩm… Do đó, việc nghiên cứu để tăng giá trị sản phẩm của các dân tộc thiểu số ở Việt Nam nói chung và ở khu vực Nam Bộ nói riêng, đặc biệt là giá trị nhân văn được chuyển tải vào trong sản phẩm nhằm hướng đến tính đặc thù và tạo nên sự độc đáo trên thị trường tiêu thụ là vấn đề cần thiết, cấp bách hiện nay. Việc đưa giá trị nhân văn vào trong sản phẩm OCOP cũng là một trong những tiêu chí quan trọng nhằm đạt được tiêu chuẩn 5 sao của sản phẩm. Chính vì vậy, Chủ nhiệm đề tài PGS.TS. Huỳnh Ngọc Thu cùng nhóm nghiên cứu tại Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn thực hiện nghiên cứu “Đánh giá thực trạng và đề xuất giải pháp chuyển tải các giá trị nhân văn vào sản phẩm OCOP trong xây dựng nông thôn mới (NTM) ở các vùng dân tộc thiểu số Nam Bộ” với mục tiêu đánh giá thực trạng và đề xuất giải pháp chuyển tải các giá trị nhân văn vào sản phẩm OCOP trong xây dựng NTM ở các vùng dân tộc thiểu số Nam Bộ.

Với trên 4.700 sản phẩm OCOP được công nhận từ 3 sao trở lên hiện nay ở Việt Nam chỉ có 20 sản phẩm đạt chuẩn 5 sao. Đặc biệt là các sản phẩm OCOP của các dân tộc thiểu số gần như chưa có sản phẩm nào đạt chuẩn 5 sao để trở thành sản phẩm cấp quốc gia, đủ tiêu chuẩn xuất khẩu.

Ngay tại vùng đất Nam Bộ, cộng đồng dân tộc thiểu số có số dân đông chủ yếu là người Hoa, người Khmer và người Chăm. Họ cũng tạo ra nhiều sản phẩm, nhưng không nhiều sản phẩm trong số đó được tham gia vào chương trình OCOP và nếu có tham gia cũng chỉ đạt chuẩn từ 3 đến 4 sao, chưa thể nâng lên 5 sao như mong đợi của người sản xuất và của chính quyền địa phương. Để có thể nâng cấp sao cho sản phẩm, cần phải có sự tư vấn từ các chuyên gia nghiên cứu và sự hỗ trợ tốt từ chính quyền địa phương. Do đó, mục tiêu thực hiện đề tài này là chú trọng đến việc tìm ra giải pháp chuyển tải các giá trị nhân văn vào sản phẩm OCOP ở các vùng dân tộc thiểu số Nam Bộ để nâng giá trị sản phẩm trong tương lai.

Để làm được điều này, đề tài lựa chọn 03 sản phẩm của dân tộc thiểu số Chăm, Hoa, Khmer đã đăng ký tham gia chương trình OCOP, nhưng vẫn còn ở dạng thô sơ, chưa chuyển tải được hết giá trị nhân văn vào trong sản phẩm để phân tích, xây dựng mô hình thử nghiệm nhằm cấp giá trị của sản phẩm. Điều này được thực hiện qua việc: 1) Xây dựng bộ nhận diện thương hiệu sản phẩm (logo, slogan, bao bì nhãn mác); 2) Xây dựng câu chuyện sản phẩm; 3) Tập huấn nâng cao năng lực chuyển tải giá trị nhân văn vào sản phẩm OCOP.

Đây không phải là vấn đề mới trên thế giới, vì cách thực hiện này đã được triển khai và đem đến sự thành công ở các quốc gia thuộc khu vực Châu Á, Châu Phi và Mỹ Latin… Cụ thể là các quốc gia như Trung Quốc triển khai vào 1989; Thái Lan, Brunei, Malawi, Malaysia, Philippines, Mông Cổ… triển khai từ năm 2001; Nepal, Kenya, Campuchia, Pakistan, Colombia, Madagascar, Peru… vào khoảng từ năm 2006 đến 2010…

Ở Việt Nam, chương trình này được triển khai đầu tiên ở Quảng Ninh vào năm 2003, sau đó đem đến sự thành công với việc tạo giá trị doanh thu từ chương trình OCOP đạt 400 - 500 tỷ đồng/năm. Bắt đầu từ thành công này, Chính phủ Việt Nam đã phên duyệt chủ trương và triển khai thực hiện chương trình OCOP giai đoạn 2018-2020 (Chương trình OCOP) và nhân rộng Chương trình ra cả nước. Từ đó, chương trình được nhân rộng và phát triển.

Nhưng vấn đề cần quan tâm hơn trong quá trình phát triển chương trình OCOP là chuyển tải giá trị văn hóa, giá trị nhân văn vào sản phẩm để tạo nên tính đặc thù của 34 từng địa phương, từng tộc người; đặc biệt là đối với các sản phẩm OCOP của các dân tộc thiểu số.

Kết quả nghiên cứu của đề tài này (qua khảo sát cụ thể 3 sản phẩm của ba tộc người Khmer, Hoa, Chăm ở Nam Bộ) cho thấy, mặc dù các sản phẩm OCOP được tạo với chất lượng sản phẩm đạt yêu cầu của sản phẩm 5 sao, nhưng thiếu tính đặc thù, nên chuẩn sao không đạt được theo đúng yêu cầu. Việc thiếu tính đặc thù này trong sản phẩm của các dân tộc thiểu số là do bởi các yếu tố như: 1) Thiếu kinh nghiệm, vì chương trình OCOP chỉ mới giai đoạn bắt đầu ở Việt Nam. 2) Giá trị nhân văn ít được biết đến trong gia tăng giá trị sản phẩm OCOP. 3) Nhận thức về giá trị văn hóa, đặc trưng của địa phương và dân tộc của chủ thể, doanh nghiệp, HTX trong chuyển tải vào sản phẩm OCOP chưa cao. 4) Thiếu kinh nghiệm về chuyển tải giá trị nhân văn vào sản phẩm OCOP. 5) Rào cản về chi phí và lợi nhuận khi tham gia chuyển tải giá trị nhân văn vào sản phẩm.

Để giải quyết những vấn đề trên, đặc biệt là vấn đề chuyển tải giá trị nhân văn vào trong sản phẩm OCOP, đây là mục tiêu cốt lỗi của đề tài, những giải pháp được đưa ra gồm: 1) Phát huy bản sắc văn hoá trong chuyển tải giá trị nhân văn vào sản phẩm OCOP. 2) Phát huy làng nghề truyền thống tạo sự độc đáo của sản phẩm. 3) Chuyển tải giá trị nhân văn vào xây dựng câu chuyện sản phẩm. 4) Nâng cao nhận thức của chủ thể về kỹ thuật chuyển tải và nhận diện các giá trị văn hóa cần chuyển tải vào sản phẩm OCOP. 5) Chuyển tải giá trị nhân văn vào xây dựng bộ nhận diện thương hiệu sản phẩm.

Để thử nghiệm các giải pháp, đề tài đã thực hiện nâng cấp logo, bao bì và câu chuyện của 3 sản phẩm OCOP của người Hoa, người Khmer và người Chăm. Các bước tiến hành gồm: 1) Khảo sát lựa chọn sản phẩm OCOP; 2) Phân tích hiện trạng của các sản phẩm OCOP được chọn; 3) Tọa đàm lấy ý kiến của chủ thể; 4) Hội thảo về kết quả đạt được

Sản phẩm thử nghiệm cho việc chuyển giá trị nhân văn vào trong sản phẩm OCOP của người Hoa, người Khmer, người Chăm là đổi mới logo, bao bì và câu chuyện của sản phẩm. Kết quả này được chủ thể và các nhà khoa học đánh giá cao trong các cuộc tọa đàm và hội thảo. Đây chính là cơ sở để nâng cấp giá trị sản phẩm và cơ hội tốt cho việc nâng chuẩn sao của các sản phẩm OCOP hiện tại để trở thành sản phẩm cấp quốc (5 sao) trong tương lai gần.

Có thể tìm đọc toàn văn báo cáo kết quả nghiên cứu (mã số 20868/2022) tại Cục Thông tin, Thống kê.

Đ.T.V (NASTIS)