2019-nCoV là vi rút corona chủng mới lần thứ 3 lây bệnh từ các loài động vật sang người (có thể từ dơi hoặc vật chủ khác) trong hai thập kỷ qua. Hai lần trước đó là đã gây ra đại dịch SARS-CoV, bùng phát vào năm 2002 và MERS-CoV, bùng phát vào năm 2012. Kể từ khi 2019-nCoV có khả năng gây ra bệnh hô hấp nghiêm trọng như SARS và MERS và được phát hiện là có khả năng lây truyền từ người sang người, Chính phủ Trung Quốc đã bắt đầu phản ứng khẩn cấp ở giai đoạn đầu của đợt bùng phát. 

Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) cũng đã phản ứng nhanh chóng. Trước quy mô dịch bệnh viêm phổi cấp do virus corona gây ra, tổ chức Y Tế Thế Giới (WHO) hôm 30/01/2020 đã tuyên bố tình trạng y tế khẩn cấp toàn cầu. Dịch bệnh viêm phổi cấp do virus corona gây ra hiện giờ không còn là của riêng Trung Quốc mà là vấn đề cần toàn thế giới cùng chung tay đối phó. Sự cô lập thành công 2019-nCoV đã thúc đẩy sự hiểu biết về nguồn gốc virus và tính năng lây nhiễm của nó, tuy nhiên, ở giai đoạn này vẫn còn nhiều điều chưa rõ ràng và cần được nghiên cứu tích cực hơn.

Tác nhân gây bệnh của 2019-nCoV

Trong số 41 trường hợp đầu tiên được xác nhận nhiễm 2019-nCoV, tất cả đều bị viêm phổi do virus và gần 1/3 số bệnh nhân mắc hội chứng suy hô hấp cấp tính (ARDS) cần được chăm sóc đặc biệt và 6 bệnh nhân (14,6%) đã chết. Tính đến ngày 28 tháng 1 năm 2020, có khoảng 3000 trường hợp bị lây nhiễm đã được xác nhận tại Trung Quốc và các trường hợp nhiễm bệnh cũng được báo cáo ở Nhật Bản, Hàn Quốc, Thái Lan, Singapo, Hoa Kỳ và Úc, tất cả những trường hợp này đều nhập cảnh về từ Trung Quốc. Tổng số ca tử vong do bệnh liên quan đến viêm phổi chiếm khoảng 3%. Ngoài ra, hầu hết những người đã chết đều mắc các bệnh như tăng huyết áp, tiểu đường hoặc bệnh tim mạch dẫn đến làm tổn hại hệ thống miễn dịch của họ. Mặc dù tỷ lệ tử vong sẽ vẫn tiếp tục thay đổi cho đến khi tất cả những người nhiễm bệnh phục hồi, tuy nhiên có vẻ như 2019-nCoV ít gây bệnh hơn SARS-CoV (~ 10%) và ít hơn nhiều so với MERS-CoV (~ 40%).

Virus corona là một nhóm vi-rút gây ra tỷ lệ đáng kể tất cả các bệnh cảm lạnh thông thường ở người lớn và trẻ em. Bốn loại coronavirus ở người gồm 229E, OC43, NL63 và HKU1 là phổ biến và thường gây ra các triệu chứng cảm lạnh thông thường ở những người suy giảm miễn dịch. SARS-CoV gây ra dịch SARS, có mầm bệnh dị thường nên nó gây ra cả nhiễm trùng đường hô hấp trên và dưới.

2019-nCoV được phân loại như một Betacoronavirus thuộc phân họ Sarbecovirus thuộc họ Coronaviridae. Trình tự bộ gen của 2019-nCoV giống khoảng 89% với dơi SARS-like-CoVZXC21 và giống khoảng 82% với SARS-CoV của con người. Theo báo cáo, 2019-nCoV cùng sử dụng một thụ thể xâm nhập tế bào, ACE2 (thụ thể enzyme chuyển đổi angiotensin-2), để gây bệnh cho người, tương tự như SARS-CoV, do đó, nghiên cứu lâm sàng tương tự giữa hai loại virus rất được kỳ vọng sẽ thành công, đặc biệt trong những trường hợp nghiêm trọng.

Khả năng lây nhiễm của 2019-nCoV

Sự bùng phát 2019-nCoV đã được bắt đầu từ một chợ buôn bán hải sản địa phương vào mùa đông, môi trường tương tự giống như SARS. 2/3 trong số 41 trường hợp được xác nhận đầu tiên được phát hiện thấy có mối liên hệ với chợ bán buôn hải sản Huanan (đây cũng là chợ chuyên bán động vật sống). Các báo cáo ban đầu chỉ ra rằng việc lan truyền virut từ người sang người bị hạn chế hoặc không tồn tại, tuy nhiên, hiện tại đã có các chứng cứ rõ ràng về khả năng lây nhiễm từ người sang người với tỉ lệ bùng phát tăng nhanh chóng và trở thành vấn đề rất cấp bách đối với sự lây lan quy mô lớn của 2019-nCoV.

Giống như SARS-nCoV, 2019-nCoV có thể được lây nhiễm trực tiếp từ người này sang người khác qua đường hô hấp, qua các giọt nước bọt hay dịch tiết mũi họng do hắt hơi và ho khạc và bằng chứng mới nổi cho thấy rằng nó cũng có thể lây nhiễm qua tiếp xúc và lây truyền qua các vật thể trung gian (fomites). Yêu cầu đẩy mạnh các nghiên cứu sâu hơn để khám phá ra nguồn gốc của 2019-nCoV và để xác định mức độ lây lan dễ dàng của virus như thế nào giữa con người. Thời gian ủ bệnh không triệu chứng ở những người bị nhiễm 2019-nCov được báo cáo là 3~7 ngày, nhưng nó vẫn còn rất bí hiểm bởi không biết liệu những người không có triệu chứng có thể lây lan vi-rút hay không.

Một chỉ số rất quan trọng liên quan đến khả năng lây truyền virut là “hệ số lây truyền cơ bản”, được ký hiệu là R0, phát âm là R-naught. R0 dự đoán số người trung bình bị lây nhiễm vi rút từ một người nhiễm bệnh. Hiểu một cách ngắn gọn, R0 là số người trung bình sẽ lây bệnh từ một người nhiễm duy nhất trước đó, trong một quần thể chưa từng ghi nhận căn bệnh đó trước đây.

Có ba khả năng cho sự lây lan hoặc suy giảm tiềm năng của một bệnh, tùy thuộc vào giá trị R0 của nó:

(1). Nếu R0<1, mỗi một nhiễm trùng gây ra ít hơn 1 nhiễm trùng mới. Trong trường hợp này, dịch bệnh sẽ giảm và cuối cùng sẽ kết thúc.

(2). Nếu R0=1, bệnh vẫn còn tồn tại và ổn định, nhưng bệnh sẽ không bùng phát hoặc lan truyền như bệnh dịch.

(3). Nếu R0>1, các trường hợp lây nhiễm có thể tăng theo cấp số nhân và gây ra dịch bệnh hoặc thậm chí là đại dịch.

Từ những gì chúng ta hiện biết, giá trị R0 được ước tính cho 2019-nCoV là lớn hơn đáng kể so với 1. Điều đó nghĩa là dịch bệnh sẽ còn tiếp tục lây lan.

Trong tuyên bố của WHO ngày 23 tháng 1 năm 2020, ước tính R0 sơ bộ về sự bùng nổ của 2019-nCoV là 1,4-2,5. Tuy nhiên, ước tính R0 trung bình của 2019-nCoV trong giai đoạn đầu của đợt bùng phát là từ 3,3 đến 5,5 (có thể dưới 5 nhưng trên 3 với tốc độ báo cáo gia tăng), có vẻ cao hơn một chút so với SARS-CoV (R0: 2 ~ 5). Ngược lại, một số nghiên cứu cho rằng R0 của MERS-CoV nhỏ hơn 1, có nghĩa là không có khả năng gây ra đại dịch.

Các sự kiện siêu lây nhiễm liên quan đến sự lây truyền 2019-nCoV giống như SARS-CoV và MERS-CoV, nhưng tầm quan trọng tương đối của chúng vẫn chưa rõ ràng và các siêu lây nhiễm rất khó theo dõi. J Read và các cộng sự ước tính R0 của 2019-nCoV là 3,6~4,0. Điều này chỉ ra rằng, 72~75% số người nhiễm bệnh phải được ngăn chặn để ngăn ngừa xu hướng lây nhiễm ngày càng tăng, nhưng, các tác giả cho rằng có chút sự không đồng nhất về số lượng sinh sôi, vì vậy giá trị R0 thực có thể nhỏ hơn. Tuy nhiên, theo quan điểm cần tránh sự bùng phát 2019-nCoV trở thành dịch bệnh hoặc thậm chí là một đại dịch, tốt hơn hết là đánh giá khả năng truyền bệnh của 2019-nCoV cao hơn thay vì đánh giá thấp nó.

Lưu ý rằng việc ước tính R0 trong giai đoạn tiền dịch có thể bị ảnh hưởng bởi dữ liệu không chắc chắn và bị thay đổi. Ví dụ, R0 ước tính là 0,80 (95% CI 0,54–1,13) đối với SARS-CoV giai đoạn đầu của dịch ở Đông Nam Á (2002-2003). Ngoài ra, R0 có thể thay đổi theo mùa, theo khí hậu hoặc các cuộc tụ họp hàng năm, trong đó có dịp Tết Nguyên Đán (lễ hội mùa xuân của Trung Quốc), thu hút rất đông người. Vì những điều này, Trung Quốc chịu áp lực rất lớn khi đưa ra những quyết định khó khăn do sự hiểu biết không đầy đủ và sự thay đổi nhanh chóng về khả năng lây truyền của virut. Do đó, xem xét độ phức tạp của R0, cũng cần tiếp tục nghiên cứu, bao gồm các ước tính R0 được cập nhật và các tinh chỉnh phương pháp. Cùng với các biện pháp kiểm soát được thực hiện, chỉ số tái tạo thành công (Re) hiển thị cho thấy đã giảm xuống còn 2.08 (1,99–2,18) kể từ ngày22 tháng 1 năm 2020.

Mối quan hệ giữa khả năng gây bệnh của virus và khả năng truyền bệnh

Mức độ nghiêm trọng của bệnh thường là một yếu tố gián tiếp rất quan trọng trong khả năng lây lan của virus. Do các coronavirus có các error-prone RNA - dependent RNA polymerases (RdRP), nhiều đột biến và hoạt động tái tổ hợp xuất hiện thường xuyên, dẫn đến sự đa dạng của các quarkpecies có liên quan chặt chẽ với tiến hóa thích nghi và khả năng gây bệnh. Các nghiên cứu trước đây đã chỉ ra rằng SARS-CoV đã đột biến trong dịch 2002-2004 để liên kết tốt hơn với thụ thể tế bào và nhân lên trong tế bào người, tăng cường độc lực.

Do đó, điều quan trọng là phải xác nhận xem liệu 2019-nCoV có hành vi như SARS-CoV để thích nghi với vật chủ người hay không và liệu điều này có làm tăng giá trị R0 và biến đổi độc lực của nó hay không. Ngược lại, MERS-CoV đã không bị đột biến đáng kể kể từ khi nó được phát hiện, điều này có thể là do thụ thể tế bào chức năng được sử dụng bởi virus (CD26) khá độc đáo nên MERS-CoVn chỉ có khả năng biến đổi rất hạn chế mà không bị mất thể lực. Đáng chú ý, ACE2, protein thụ thể của cả SARS-CoV và 2019-nCoV, hiện diện ở người rất dồi dào trong biểu mô của phổi và ruột non, và coronavirus có thể lây nhiễm qua đường hô hấp trên và đường tiêu hóa của động vật có vú. Về vấn đề này, việc xác định con đường lây nhiễm có thể cũng sẽ có ý nghĩa đối với cơ chế phát sinh điều trị bệnh do 2019-nCoV gây ra.

Bảng 1 dưới đây đưa ra các ước tính về tỷ lệ trường hợp tử vong (CFR) cũng như giá trị R0 của một số loại virus phổ biến mới nổi dựa trên dữ liệu được thu thập từ các tài liệu WHO và CDC.

Rõ ràng là các virus trong không khí có xu hướng có giá trị R0 cao hơn so với các virus lây lan qua tiếp xúc. Ngoài ra, từ bảng này, chúng ta có thể phát hiện thấy một xu hướng đó là khả năng gây bệnh cao hơn thông thường liên quan đến khả năng lây truyền bệnh thấp hơn, điều này cũng có thể áp dụng cho một số loại virus nhất định thuộc các nhóm phụ khác nhau. Một ví dụ điển hình là virus cúm. Trong khi đại dịch cúm H1N1 gắn kết với các thụ thể ở đường hô hấp trên gây bệnh tương đối nhẹ và trở nên lan rộng trong dân cư, vi rút H7N9 liên kết với các thụ thể ở đường hô hấp dưới, tỷ lệ tử vong khoảng 40% và cho đến nay chỉ tạo ra một vài cụm nhỏ lây truyền từ người sang người.

Một ví dụ khác là virut sởi (Measles) and Rhinovirus có khả năng lây truyền mạnh nhưng tỷ lệ tử vong thấp. Nhưng đây không phải là một khuynh hướng: CoV-NL63 sử dụng cùng một thụ thể (ACE2) giống như 2019-nCoV, trong khi đó nó gây bệnh ở mức độ nghiêm trọng rất khác nhau. Trong trường hợp 2019-nCoV, đã có một số manh mối cho thấy, đôi khi một cá nhân mắc bệnh 2019-nCoV rất nặng sẽ chỉ gây ra một vài bệnh nhiễm trùng, ngược lại, những người mắc bệnh ở mức vừa phải hoặc nhiễm trùng tiềm ẩn đôi khi có thể gây ra nhiều bệnh nhiễm trùng, mặc dù cơ chế phân tử chưa được hiểu rõ. Một hậu quả nghiêm trọng có thể xảy ra nữa là các đột biến virus gây ra mối đe dọa sức khỏe ở cấp độ thấp cá nhân lại có thể gây ra mức độ rủi ro cao ở cấp độ dân số. Do đó, các nghiên cứu sâu hơn được yêu cầu triển khai nhanh để lấp đầy lỗ hổng kiến ​​thức về đột biến virus và khả năng gây bệnh và khả năng truyền bệnh. Các thông tin liên quan có thể giúp tiết lộ cách thức virus phát triển và thích nghi với các điều kiện mới và liệu dịch có bùng phát hay không.

Dựa trên các cuộc thảo luận ở trên, 2019-nCoV hiện tại dường như có khả năng gây bệnh tương đối thấp và khả năng truyền bệnh vừa phải. Tuy nhiên, cần có thêm thông tin về các đặc điểm sinh học và dịch tễ học của virus để tiếp tục tinh chỉnh đánh giá và ứng phó rủi ro, điều này cuối cùng sẽ có lợi cho việc kiểm soát và phòng ngừa 2019-nCoV. Bên cạnh đó, vì thuốc và vắc-xin chống coronavirus vẫn đang trong qua trình nghiên cứu phát triển, sợ hãi có thể gây ra các hậu quả về kinh tế và xã hội, điều này cũng là đặc điểm của dịch SARS-CoV. Việc giáo dục cộng đồng và củng cố niềm tin của công chúng vì thế sẽ rất quan trọng. Chừng nào việc truyền virut từ người này sang người khác có thể bị gián đoạn đáng kể và liên tục (R<1), thì hoàn toàn có khả năng ổ dịch sẽ được kiểm soát và cuối cùng bị diệt trừ.

P.T.T (NASATI), theo https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S1286457920300265,4/2/2020